De bodemschatten bij de Muur van Hadrianus verdwijnen. ‘Ons verleden wordt bedreigd’

De Britse archeoloog Andrew Birley kan niet wachten om te beginnen met graven op de plek waar ooit het Romeinse fort Magna stond. Hij kijkt om zich heen op de prachtig wit besneeuwde plek, honderd meter ten zuiden van de 1900 jaar oude Muur van Hadrianus, en vlak bij de grens tussen Engeland en Schotland. Natuurlijk, zijn drang om de spade ter hand te nemen komt deels voort uit pure nieuwsgierigheid, maar ook uit de wetenschap dat, als hij te lang wacht, de bodemschatten in de verzakkende grond waarop hij nu staat onherstelbaar beschadigd zullen zijn.

De reden: klimaatverandering. Door grotere periodes van droogte ontstaan er scheurtjes in de veengrond, waardoor de Romeinse overblijfselen die daar al bijna 2000 jaar luchtdicht liggen opgeslagen opeens en steeds vaker worden blootgesteld aan naar binnen sijpelende regen en zuurstof, zodra het eindelijk wél regent (vaak harder dan vroeger). Doordat de grond het vocht in volgende droogteperiodes juist weer sneller loslaat, verzakt die. Birley wijst naar een heuveltje in het landschap. “Dat is een Romeinse waterput.” Van dichtbij zijn de bovenste stenen ervan door de sneeuw heen te zien. “Dergelijke objecten komen door de landverzakking naar de oppervlakte, waardoor weer en wind ze sneller beschadigen dan wanneer ze veilig onder de grond liggen.”

Ruim 12 procent van het Britse landoppervlak is veengrond. Daarin zijn tot nu toe 30.000 archeologische vindplaatsen geïdentificeerd, uit alle tijdsgewrichten van de Britse geschiedenis. Alleen al langs de 117 kilometer lange Muur van Hadrianus stonden ooit veertien forten en plaatsen. De muur werd vanaf het jaar 112 door de Romeinse keizer Hadrianus gebouwd om de ‘barbaren’ in het huidige Schotland af te stoppen. Van de veertien archeologische plekken langs de muur lijkt Magna er het slechts aan toe. “We moeten als archeologen gaan kiezen”, zegt Birley. “Wat graven we op en wat laten we vergaan. We hebben niet meer genoeg tijd en middelen om alles te redden.”

Want voor de duidelijkheid: van alle archeologische plekken rond de Muur van Hadrianus hebben archeologen in de afgelopen 1900 jaar pas 3 procent afgegraven. En de helft van de archeologische schatten in de nog resterende 97 procent kan binnen 100 jaar in grote mate vergaan zijn.

Hoe water onder de grond stroomt

In feite werken de gevolgen van klimaatverandering onder de grond als een versnelling van de tijd, legt Birley uit. “Wat vele honderden jaren onder de grond bewaard is gebleven, kan door veranderingen van het microklimaat nu opeens al binnen honderd jaar onherstelbaar beschadigd zijn.” Dat geldt niet alleen voor de omgeving van Magna, maar ook voor de rest van het VK. Ja, in heel Europa zelfs, ook in Nederland. Alleen richt de klimaatverandering wel op elke plek op zijn eigen manier schade aan. “Op Malta bijvoorbeeld dringt erdoor meer zout in de grond. Dat vreet eeuwenoud aardewerk aan.”

Dus meten Birley en een heel team aan wetenschappers – geologen, archeologen, microbiologen, klimatologen, scheikundigen – van de Britse Vindolanda Charitable Trust alle veranderingen in de grond rond Magna: temperatuur, pH-waarde, hoe het water onder de grond stroomt, de hoeveelheid zuurstof, de wind. En zo proberen zij in kaart te brengen op welke plekken de meeste haast nodig is bij opgravingen. En ook wat er wellicht kan worden gedaan om de omstandigheden op bepaalde plekken iets te verbeteren, zodat de archeologische schatten daar, ondanks de klimaatverandering en haar gevolgen, net iets langer onbeschadigd blijven.

Vrouwen- en kinderschoenen

Het is cruciaal om te redden wat er nog te redden valt, zegt Birley. “Want een wereld waarin we onze geschiedenis niet kennen, lijdt aan een soort humanitaire dementie.” Vooral organisch materiaal is kwetsbaar. Neem de houten schrijftabletten die de Romeinen gebruikten. Nog geen millimeter dik. En hout rot snel. “Het zijn postkaarten uit het verleden”, zegt Birley met gevoel voor poëzie. “Ze geven een inkijkje in hoe mensen dachten. Dus daar gaan we als eerste naar op zoek.”

Ook schoenen vertellen veel. Ze verschaffen biometrische informatie: lengte, geslacht, sociale status. “En de vondst van schoenen op plekken dicht bij Magna veranderde het beeld dat we hebben van Romeinse legers”, vertelt Birley. “We troffen namelijk meer vrouwen- en kinderschoenen aan dan mannenschoenen. Lang dachten we dat er in een Romeins legerfort alleen mannelijke soldaten woonden. Door de schoenen weten we inmiddels dat dit niet waar is.”

Het is dus nauwelijks voor te stellen hoeveel historisch informatie er onder de 97 procent onontgonnen archeologische grond langs de Muur van Hadrianus dreigt te verdwijnen. Birley laat een korte pauze vallen voordat hij concludeert: “Natuurlijk, klimaatverandering bedreigt in de eerste plaats onze toekomst, maar zij bedreigt helaas ook ons verleden.”

Lees ook:

Hadrianus bouwde zijn muur als markering van macht

Zoals de Britten en de Fransen nu gezamenlijk een muur bouwen bij de toegangsweg tot de veerboten bij Calais, zo trokken de Romeinen in de tweede eeuw na Christus een wal op tussen het door hen bezette deel van Britannia en het barbaarse noorden.