Commerciële spionagesatellieten spelen belangrijke rol in Oekraïne

Spionagesatellieten waren decennialang voorbehouden aan overheden, maar dat verandert snel. “Als het tot een conflict tussen grootmachten komt, zal ook in de ruimte oorlog gevoerd worden.”

Toen Moskou onlangs beweerde dat een bloedbad onder burgers in de Oekraïense plaats Boetsja was aangericht na de terugtrekking van de Russische troepen, werd dat al snel gelogenstraft door beelden van een commerciële waarnemingssatelliet. Journalisten van The New York Times combineerden die satellietbeelden van het Amerikaanse bedrijf Maxar Technologies met beelden en getuigenissen van de grond, en bewezen zo dat de lichamen van gedode burgers op straat kwamen te liggen tijdens de Russische bezetting.

Het was een typisch voorbeeld van de belangrijke rol die commerciële satellietbeelden op dit moment spelen in de oorlog in Oekraïne. Toen de Amerikaanse regering begin dit jaar waarschuwde voor de dreigende Russische invasie, gebruikte zij ook al beelden van commerciële satellieten. De Amerikanen verwezen daarmee naar een verifieerbare bron en hoefden niet de precisie van de eigen spionagesatellieten te onthullen. En nu de oorlog is begonnen, gebruiken Oekraïense militairen de satellietwaarnemingen ook volop bij hun planning.

“De Oekraïners kunnen dankzij de satellieten zien waar de Russen een hoofdkwartier hebben of een logistiek centrum opzetten”, zegt Patrick Bolder, oud-luchtmachtofficier en defensie-expert bij denktank HCSS. “Ze kunnen daar dan gericht artillerievuur op uitbrengen. Ik denk dat de Oekraïense beschieting afgelopen weekend van een Russisch hoofdkwartier bij Izjoem, waarbij hoge officieren omkwamen, ook was gepland met satellietbeelden.”

Terug tot de jaren zestig

Het gebruik van spionagesatellieten, dat teruggaat tot de jaren zestig, was zo’n vier decennia lang voorbehouden aan strijdkrachten en inlichtingendiensten. Maar de afgelopen twintig jaar zijn in rap tempo civiele waarnemingssatellieten gelanceerd door bedrijven. De beelden die deze satellieten maken, worden onder meer ingezet voor weersvoorspellingen en voor het in kaart brengen van zaken als ontbossing, het afkalven van gletsjers en erosie van kusten.

In het begin keken westerse geheime diensten met argusogen naar de commerciële satellietexploitanten, vrezend dat rivalen toegang zouden krijgen tot gevoelige informatie, maar inmiddels zijn ze zelf gulzige afnemers. “De commerciële opnames zijn nog niet zo scherp als die van de beste Amerikaanse spionagesatellieten, maar ze komen er wel steeds dichter bij”, zegt Bolder. “En de commerciële bedrijven hebben veel capaciteit. Strijdkrachten en inlichtingendiensten kunnen er gaten mee opvullen.”

In Oekraïne worden de particuliere beelden nu ook volop gebruikt door hulpverleners en activisten, bijvoorbeeld om verse massagraven op te sporen. Organisaties als het Rode Kruis en de Verenigde Naties brengen er bovendien vluchtelingenstromen mee in kaart. En er wordt door de strijdende partijen propaganda mee bedreven door bepaalde beelden, bijvoorbeeld van excessen van de vijand, te verspreiden en andere niet.

Radars waarmee door wolken kan worden gekeken

Tot de commerciële producenten van satellietbeelden behoren - naast het eerder genoemde Maxar - firma’s als Planet Labs, HawkEye 360, BlackSky, Satellogic en Airbus. De geleverde informatie omvat niet alleen camerabeelden, maar bijvoorbeeld ook gegevens van radars waarmee door wolken kan worden gekeken, en opgepikte elektromagnetische signalen. Tanks kunnen zo ook worden opgespoord als ze zijn verstopt onder bomen, en troepenbewegingen kunnen ook ’s nachts en bij slecht weer worden gevolgd.

De precisie van de waarnemingen verbluft waarnemers soms. Zo maakt de meest geavanceerde satelliet van het Amerikaanse Maxar opnames met een dusdanig hoge resolutie dat een object van dertig centimeter in doorsnee op het aardoppervlak te onderscheiden is. Op Maxar-beelden van enkele dagen geleden was volgens het bedrijf tot in detail te zien hoe een kraan in de haven van Sebastopol op schiereiland de Krim raketten aan boord van een Russische onderzeeër takelde. Daarnaast waren bij de havenmond kooien zichtbaar van speciaal getrainde dolfijnen die de Russen zouden gebruiken om de marinebasis te beschermen tegen eventuele Oekraïense duikers.

Robot-spaceshuttles inzetten tegen vijandige satellieten

Het belang van de satellietwaarnemingen voor de oorlogvoering is inmiddels zo groot dat sommige exploitanten er rekening mee houden dat zijzelf doelwit kunnen worden, bijvoorbeeld middels Russische cyberaanvallen. Ook de satellieten zelf kunnen aangevallen worden.

Rusland vuurde eind vorig jaar bij wijze van proef nog een raket af die een eigen, niet meer functionerende satelliet uitschakelde. En het Amerikaanse leger beschikt onder meer over twee kleine, met geheimzinnigheid omgeven robot-spaceshuttles waarmee het de laatste jaren lange testmissies uitvoerde. Mogelijk kan met die shuttles, die behoren tot de Amerikaanse ruimtemacht, actie worden ondernomen tegen vijandige satellieten.

Deskundigen waarschuwen dan ook al langer dat de toenemende afhankelijkheid van satellieten, ook voor navigatie, communicatie en het besturen van raketten en drones, de ruimte tot slagveld zal maken. “Dat zal in deze strijd nog niet zo’n vaart lopen”, zegt Dick Zandee, militair expert van instituut Clingendael. “Want de Russen voeren in Oekraïne eigenlijk op een heel ouderwetse manier oorlog. Maar als het tot een conflict tussen grootmachten komt, zal ook in de ruimte oorlog gevoerd worden. Dat lijkt onvermijdelijk.”

Lees ook:

Satellietbeelden tonen mogelijk massagraven bij Marioepol

Nieuwe satellietbeelden tonen mogelijk massagraven nabij Marioepol, en een Oekraïense officier spreekt met de BBC vanuit de Azov-staalfabriek. ‘We kunnen nog steeds aanvallen afweren.’

Hoe bewijs je de vermeende oorlogsmisdaden in Boetsja?

Om oorlogsmisdaden vast te stellen moet er eerst bewijs verzameld worden. Maar hoe doe je zoiets?