Chili wilde van zijn neoliberale grondwet af, maar is het klaar voor deze nieuwe?

‘Neoliberalisme werd geboren in Chili, en zal er sterven’, stond te lezen op een Chileense graffiti die in 2019 sociale media overging, toen het land in brand stond door zeer felle burgerprotesten. Een nieuwe grondwet, die maandag werd gepresenteerd, moet die belofte in ieder geval deels inlossen. Als het inderdaad zo ver komt. Want over twee maanden mogen kiezers zich erover uitspreken, en dat is nog geen gelopen race.

Het ontwerp dat nu voorligt, bevat veel nieuwe sociale en politieke rechten voor vrouwen en inheemse volken, en introduceert allerlei bepalingen die ervoor zorgen dat de economie verankerd moet worden in ecologische randvoorwaarden. Dat is even wennen voor Chili, waar tot nu toe een nogal ongetemperde vorm van kapitalisme wordt bedreven. Die leidde de afgelopen decennia tot flinke economische groei, maar ook tot ongekende economische ongelijkheid.

Campagne tegen de nieuwe grondwet

Tegenstanders begonnen een jaar geleden, toen de grondwetgevende vergadering voor het eerst bijeenkwam, dan ook direct aan hun campagne om de nieuwe grondwet in diskrediet te brengen. Zo verspreidde een senator van een centrumrechtse partij een gemanipuleerd filmpje waarop de Venezolaanse president Nicolás Maduro, de favoriete boeman van conservatief Latijns-Amerika, de nieuwe grondwet lijkt te ondersteunen.

De voor Chili zeer belangrijke mijnbouwsector – het land is 's werelds grootste koperproducent – heeft ook bedenkingen. Mijnbouw vergt grote investeringen, en dus ook “grote stabiliteit”, aldus Miguel Zauschkevich, voorzitter van de mijnbouwkamer tegenover persbureau Efe. “Het land kan zich niet zoveel onzekerheid veroorloven in zijn belangrijkste economische activiteit.”

De Chileense hoogleraar rechten Javier Couso Salas, die aan de Universiteit Utrecht ‘wereldwijde trends in het constitutionalisme’ doceert, relativeert zulke bedenkingen. Doordat de beslissingen in de grondwetgevende vergadering met tweederde meerderheid moesten worden genomen, sneuvelden de echt radicale voorstellen. “Er is een artikel dat een onafhankelijke centrale bank garandeert. Er is een artikel dat de rechten van ondernemingen garandeert. En eigendomsrechten worden nog altijd beter beschermd dan in de meeste Europese grondwetten.”

De wet van Pinochet

Maar die beschermingen zijn inderdaad een schim vergeleken bij de beschermingen die de huidige grondwet, in 1980 ingevoerd door dictator Pinochet, aan het bedrijfsleven biedt. Dat is de écht radicale grondwet, volgens Couso. Het was de eerste grondwet wereldwijd die de grondbeginselen van het neoliberalisme grondig verankerde in het staatsbestel: de economie wordt zorgvuldig afgeschermd van politieke ingrepen.

“De overheid mag zich nauwelijks met het economisch leven bemoeien. Het is een grondwet die de meest gedetailleerde voorschriften bevat over hoe de private sector allerlei publieke taken moet uitvoeren. De enige keer dat het woord ‘staking’ erin voorkomt, is om dat te verbieden voor de publieke sector.”

De grondwet van Pinochet werd sindsdien een aantal keer aangepast, maar volgens critici heeft dat de geest ervan onaangetast gelaten. Dat bleek wel toen het Hooggerechtshof de afgelopen jaren soms centrumlinkse regeringen terugfloot, die sociaal beleid probeerden te voeren. “Zoals de regering van Michelle Bachelet, die tussen 2014 en 2018 een aantal progressieve wetten wilde invoeren, bijvoorbeeld om vakbonden te ondersteunen. Die wetten werden ongrondwettelijk bevonden.”

Onverwacht succes voor links

In 2019 barstte uiteindelijk de bom van de opgekropte onvrede. Protesten tegen een prijsverhoging van de metrokaartjes ontaardden in een volksopstand tegen ongelijkheid. In weinig landen krijg je een woedende menigte rustig met de belofte van een nieuwe grondwet, maar in Chili deed dat de rust op straat wederkeren. De verkiezingen voor de grondwetgevende vergadering werden vervolgens een onverwacht groot succes voor linkse en onafhankelijke kandidaten: rechtse partijen behaalden minder dan een derde van de stemmen, die nodig zijn om voorstellen te blokkeren.

De vele politiek onervaren kandidaten maakten dat de grondwetgevende vergadering het afgelopen jaar soms een wanordelijk zootje geleek, en daarmee voor tegenstanders een makkelijk doelwit om daarover verzuchtingen te slaken.

Maar Couso vindt het document waarmee ze uiteindelijk op de proppen kwamen toch innovatief, in ten minste twee opzichten. “De grondwetgevende vergadering bestond uit vijftig procent mannen en vijftig procent vrouwen, en die verdeling zal straks ook in alle staatsorganen gaan gelden. Dat is het enige dat buiten iedere discussie stond, zelfs van de meest rechtse leden. Als deze grondwet wordt aangenomen, wordt die in dat opzicht een mijlpaal.”

Rechten voor de natuur

Daarnaast kent de grondwet allerlei bepalingen die de zorg om klimaatverandering in het hart van de politiek plaatsen: zo kent ze niet alleen bedrijven, maar ook de natuur bepaalde rechten toe, en bepaalt ze dat gerechtigheid ook tussen de generaties moet gelden. “Het zou de eerste klimaatgrondwet in de wereld zijn”.

Of de Chileense kiezers nog altijd zo enthousiast zijn over die ideeën, wordt spannend. Bij een recente peiling gaf een kwart van hen aan voor de grondwet te zullen stemmen, en een kwart tegen. De rest is nog onbeslist.

Camila Vallejo, minister van communicatie van de huidige linkse regering, die voorstander is van de nieuwe grondwet, ziet het met vertrouwen tegemoet: “Vanaf 4 juli laten we het fake news achter ons en beginnen we met geïnformeerd en transparant debat, ondersteund door onze belangrijkste bron, namelijk de tekst van de nieuwe grondwet.”

Lees ook:

Er hangt verandering in de lucht in Chili, zelfs ‘tante Pikachu’ schrijft mee aan de nieuwe grondwet

De Chileense politiek is op haar kop gezet door linkse en onafhankelijke kandidaten die het voortouw mogen nemen bij het schrijven van een nieuwe grondwet.