Catharina de Grote verdwijnt van haar sokkel: Oekraïne poetst de sporen van het Russische keizerrijk weg

Na de ‘decommunisatie’ begint nu de ‘de-imperialisatie’ van Oekraïne. In Odessa verdwijnt tsarina Catharina in het museum; tijdens hun vlucht uit Cherson namen de Russen de stoffelijke resten van prins Potemkin mee. ‘Als we in het verleden leven is er geen toekomst.’

Ach, het noodlot van de keizerin en haar minnaar in oorlogstijd…

Zij, de gekroonde tsarina, pronkte tot voor kort op de mooiste plek van Odessa. Met haar linkerhand gebaarde keizerin Catharina naar de zee, alsof ze losjes nodigde de fameuze Potemkin-trappen af te dalen naar de haven. Een zwoele zeebries kwam haar toe; koud had ze het nooit, omringd als ze was door wonderschone Italiaanse architectuur.

Nu is het standbeeld van Catharina de Grote onzichtbaar, want omgord door houten schotten. En staat ze op het punt verbannen te worden naar een museum.

Hij, prins Potemkin, rustte op de mooiste plek van Cherson. De maarschalk mocht dan in de smaak vallen als minnaar van de keizerin, maar zijn gezondheidstoestand was beroerd en dus gaf hij vroegtijdig de geest. Zijn stoffelijke resten bevonden zich in een kist in de crypte van de Sint-Catharinakerk. Toeristen bezochten graag zijn graf, en zijn standbeeld in het centrale park.

Nu resteert van het monument van Grigory Potemkin alleen de sokkel. De kist met zijn stoffelijke resten is ontvreemd.

Omgekeerde verrijzenis

“Op een dag kwamen de Russen – wanneer weet ik niet meer precies – en ze namen de kist mee”, vertelt priester Ilja in de Sint-Catharinakerk in Cherson. De eerbiedwaardige rolt een zwaar vloertapijt aan de kant, opent een luik en daalt af in de diepte – een proces dat oogt als een soort omgekeerde verrijzenis. Hij steekt zijn hoofd weer even boven de vloer en wenkt zijn bezoek. “Hier stond de kist van Potemkin”, zegt hij in de grafkelder, wijzend op een lege betonnen sokkel. “Waarom ze het meenamen, zeiden ze er niet bij.”

Eind oktober meldde de door de Russen aangewezen ‘gouverneur’ van het toen nog bezette Cherson, Vladimir Saldo, dat Potemkins resten en standbeeld naar de linkeroever van de Dnipro waren ‘geëvacueerd’. “Het zijn heiligdommen die we moeten beschermen”, verklaarde de collaborateur. Daarmee sorteerde hij voor op het vertrek van de Russische troepen, die op 11 november inderdaad de stad ontvluchtten.

“De bezetters voedden zichzelf met het imperiale verleden”, verduidelijkt priester Ilja, bij wie een gevoel van ergernis overheerst. De Russen dweepten in Cherson namelijk niet alleen met de keizerlijke historie, maar ook met het Sovjetverleden: zo werd de bewoners de viering van de Oktoberrevolutie opgedrongen. Uitgerekend in de Sovjettijd werden de resten van Potemkin uit de kerk verwijderd, zegt de priester. De communisten toverden de kerk om tot ‘museum van het atheïsme’, en exposeerden er de schedel van de maarschalk. “Die twee geschiedenissen conflicteren met elkaar. Wat gaat er om in het brein van deze mensen?”

De priester moet sowieso nog bijkomen van de bezetting. Elke zondag woonden leden van de FSB, de Russische veiligheidsdienst, de preek bij. “We zagen ze zitten”, zegt priester Ilja. “We prediken uitsluitend over het evangelie, maar als je in je ziel pro-Oekraïense ideeën hebt ben je voortdurend bang dat iedereen dat merkt. Dat is eng.”

Nieuw debat sinds de invasie

Sinds de Russische invasie woedt in Oekraïne een nieuw debat over standbeelden en monumenten. In 2014, toen de Russen inspeelden op nostalgie voor het Sovjetverleden om het oosten van Oekraïne los te weken, begon er een proces van ‘decommunisatie’; inmiddels zijn alle standbeelden van Lenin uit het land verwijderd. Nu de Russen de imperiale geschiedenis aangrijpen om hun invasie in het zuiden van Oekraïne te legitimeren begint er een proces van ‘de-imperialisatie’ – hoewel dat woord nog moet worden uitgevonden.

Ook keizerin Catharina, de vleesgeworden imperator, is al sinds maart onzichtbaar in Odessa. De havenstad, 150 kilometer ten westen van Cherson, werd niet bezet maar is onmiskenbaar een doelwit van Poetin. Aanvankelijk werd het standbeeld met zandzakken beschermd tegen de beschietingen; tot februari konden veel Odessieten wel waardering opbrengen voor de prominente plaats die de stad innam in de Russische keizerlijke geschiedenis. Het beeld was een attractie voor toeristen.

Maar nadat de havenstad maandenlang bestookt werd met Russische drones en raketten begon een groep burgers een handtekeningenactie. Tsarina Catherina was ‘een tiran’ die Oekraïne onderwierp aan ‘een agressieve kolonisatie’, zo verwoordt parlementslid Oleksiej Gontsjarenko het gevoelen in een lokaal dagblad. Hij wijst erop dat Poetin graag schermt met ‘Novorossia’, ofwel ‘Nieuw-Rusland’, een term die Catharina gebruikte voor de door Potemkin gekoloniseerde gebieden in het zuiden van Oekraïne. “De keizerlijke mythe dient voor Poetin als historische rechtvaardiging om Oekraïne te veroveren”, aldus de politicus.

Op 30 november gaf de gemeenteraad gehoor aan de oproep van enkele tienduizenden burgers: het beeld werd uit elkaar gehaald en ondergebracht op het terrein van een museum.

Die ontwikkeling van het afbreken en verplaatsen van standbeelden wordt niet door iedereen op prijs gesteld. “Het is dom om tegen het verleden te vechten”, vindt Vitali Oplatsjko, een zeeman en scheepvaartondernemer die de afgelopen maanden vaker in Trouw commentaar leverde op de gebeurtenissen in zijn stad. De 84-jarige loopt bijna dagelijks met zijn hond langs het standbeeld, maar spreekt nu af bij het standbeeld van de Oekraïense dichter Taras Sjevtsjenko – dat staat nu eenmaal dichtbij zijn appartement.

Patriot van Oekraïne

De verwijdering van monumenten is “een excuus voor echte daden”, vindt de Odessiet. Zo wierf hij zelf fondsen voor verwarmde zolen voor Oekraïense militairen, en haalde in een paar weken tienduizend euro op. “Of ik een patriot ben? Ja, dat ben ik, maar dat woord zou ik moeten fluisteren”, zegt hij. “Patriottisme is een intieme eigenschap, net als de liefde voor je moeder of je familie. Als je erover opschept, ben je niet oprecht. Ik ben een persoon van de Russische cultuur, maar ik ben patriot van Oekraïne”, verklaart hij. “En ik ben gestopt met landgenoten te overtuigen dat dat mogelijk is.”

De uitwissing van de sporen van het keizerlijke Rusland toont aan dat Oekraïne in een ‘vormingsproces’ verkeert, vindt Oplatsjko. En daarmee beginnen de Oekraïners nog maar net. “Momenteel zijn we allemaal gemobiliseerd om te vechten voor ons moederland. We hebben slechts één idee: vechten tegen Rusland.”

Hamvraag is of Oekraïne zich na de oorlog ontwikkelt tot ‘liberale staat van burgers’ of een ‘etnische natie onder het mom van democratie’. “In Oekraïne wonen niet alleen maar Oekraïners”, waarschuwt de Odessiet. “Kijk naar mij: mijn vader was Oekraïens, mijn moeder Russisch. Er zijn talloze mensen zoals ik. Wij kunnen onszelf niet in tweeën delen.”

Als Catharina de Grote verdwijnt, moeten meer monumenten verdwijnen, vreest Opltatsjko. Zoals die van de Franse adelman De Richelieu, die onder de opvolger van Catharina, tsaar Alexander de Eerste, burgemeester van Odessa was, en bovendien gouverneur van Cherson. Het standbeeld van ‘de hertog’, zoals de Odessieten hem altijd liefkozend noemen, staat pontificaal bovenaan de Potemkin-trappen. “Laten we accepteren dat het verleden het verleden is.”

Terwijl de discussie in Odessa hoog oploopt, liggen in Cherson weinig mensen wakker van het gedwongen vertrek van prins Potemkin. “Weinig mensen praten erover”, verklaart Maksym Groedski (39), inwoner van Cherson, die met een grote Oekraïense vlag op zijn motorkap oogt als iemand die wel opschept over zijn patriottisme. Maar de uiting van liefde voor zijn land is vooral een gevolg van de bezetting, zo blijkt: bij een ondervraging door de Russen werd hij gedwongen zich uit te kleden, waarna ze hem controleerden op nationalistische tattoos. “Het is jammer dat Potemkin weg is, want hij was van historische betekenis voor Cherson. Een relikwie, zogezegd”, zegt hij. “Maar wat doen we eraan? Ze namen hem mee, dus is ie weg”. Om er dan, na enig peinzen, aan toe te voegen: “De Russen hebben geen geschiedenis, dus stelen ze het elders”.

Waarom terug naar een slecht bestaan?

Ook Groedski ergerde zich aan de houding van de Russen. “Ze kwamen hier met Sovjetvlaggen aan, ze pakten ons onze auto’s af en schreven er USSR op. Waarom zouden we teruggaan naar een slecht bestaan, nu we juist bezig waren het leven te verbeteren?”

Hij hoopt dat zijn tienjarige dochter Mariana, die graag met haar vader en zijn auto op de foto gaat, op school les krijgt over Potemkin. “We moeten de geschiedenis van onze stad kennen. Maar dan wel de echte geschiedenis, niet de propaganda.” Hij besluit: “Als we in het verleden leven is er geen toekomst”.

Priester Ilja ontdekte door de bezetting een belangrijk verschil tussen Oekraïners en Russen. “Oekraïners zien het verleden als iets waarover je een verhaal kunt vertellen, maar het verleden blijft het verleden. De Russen willen het verleden reanimeren, en vinden er hun rechtvaardiging van hun agressieve daden.”

De kerk kan wel zonder de stoffelijke resten van de prins. “Potemkin was geen heilige, dus zijn restanten wegnemen betekent niks. We bidden als voorheen”, aldus de priester. Hij verwacht dat de kist naar Rusland zal verdwijnen en dat in Oekraïne niemand interesse heeft die terug te brengen. De crypte kan worden gebruikt voor iemand anders die veel voor Cherson betekende, vindt hij. “Nieuwe tijd, nieuwe helden.” Wie er begraven moet worden onder de Sint-Catharinakerk weet hij nog niet.

Volgens Chersonniet Groedski zal ook de plek van Potemkin in het park wel weer worden gevuld. Wie er op de sokkel mogen verrijzen? “De soldaten die de eerste dagen Cherson probeerden te verdedigen en stierven. En de militairen die sneuvelden tijdens de bevrijding”, vindt hij.