Bidzina Ivanisjvili, de oligarch die Georgië als zijn persoonlijke koninkrijk bestiert

Hij is de ex-premier, de rijkste man van het land en oprichter van regeringspartij Georgische Droom. Ondertussen fungeert hij achter de schermen nog altijd als schaduwpremier van Georgië en zou hij er banden met Moskou op nahouden. Wie is Bidzina Ivanisjvili?

Als een 21ste-eeuwse vesting torent de grootste en duurste privéwoning van Georgië boven Tbilisi uit. Gelegen op de westelijke heuvels van de centrale buurt Sololaki biedt het geheel uit glas en metaal opgetrokken gebouw een panoramisch uitzicht over de Georgische hoofdstad. Het pand staat in schril contrast met de charmant vervallen binnenstad waar met kasseien geplaveide kronkelstraatjes onder houten balkons uitkomen bij eeuwenoude zandkleurige kerken. Een anachronisme dat het gapende gat tussen de elite en het volk benadrukt.

Want voor veel inwoners is het wanstaltige paleis veel meer dan enkel een architectonische puist midden in het stadsgezicht. Voor hen staat de moderne burcht symbool voor het verrotte politieke systeem in het land. Een icoon van de elitaire corruptie, afglijdende democratie en toenemende autocratisering van Georgië die volgens talloze inwoners van de Kaukasusrepubliek goeddeels te danken zijn aan de bewoner van het futuristische ruimteschip: Bidzina Ivanisjvili.

De 67-jarige miljardair is namelijk niet alleen de rijkste en machtigste oligarch van het land, hij is ook de ex-premier en oprichter van regeringspartij Georgische Droom die al sinds 2012 aan de macht is. Hoewel hij al een aantal jaar geen officiële politieke functie bekleedt, geldt Ivanisjvili nog altijd als de éminence grise van de Georgische politiek. Een schaduwpremier die achter de schermen de politieke koers van het land bepaalt.

Die combinatie van geld en macht maakt dat veel Georgiërs Ivanisjvili wantrouwen. Argwaan die een vruchtbare bodem vindt in de schaamteloze weelde van de miljardair die volgens zakenblad Forbes goed is voor grofweg 5 miljard dollar, ongeveer een vijfde van het bruto binnenlands product van Georgië in 2022.

Privé-dierentuin

Zo beslaat Ivanisjvili’s bescheiden optrekje, ter waarde van vijftig miljoen dollar, bijna 10.000 vierkante meter en beschikt de residentie over een kunstmatige waterval, een haaienaquarium, een helikopterplatform en een kunstcollectie met werken van onder anderen Pablo Picasso, Claude Monet, Jeff Koons en Damien Hirst. En er is altijd nog de overtreffende trap: bij een van zijn buitenhuizen aan de Zwarte Zee heeft Ivanisjvili een privé-dierentuin waar onder meer maki’s, flamingo’s, zebra’s en pinguïns rondlopen in een subtropisch klimaat.

De miljardair verscheen voor het eerst op het Georgische politieke toneel toen het land in de ogen van het Westen nog gold als een van de beste kindjes van de klas onder de ex-Sovjetrepublieken. Na de Rozenrevolutie van 2003 waaide er onder toenmalig president Michail Saakasjvili een democratische wind uit Tbilisi die de hoop op een Europese toekomst aanwakkerde.

In de periode daarvoor woonde Ivanisjvili jaren in Rusland waar hij in de jaren negentig na de instorting van de Sovjet-Unie op de golf van staatsprivatiseringen meeliftte en schathemeltje rijk werd. In eerste instantie verkocht hij computers en telefoons zonder draaischijf. Een verdienmodel waar hij tijdens de chaotische periode van het Russische cowboykapitalisme na de val van het communisme genoeg geld mee kon genereren om zich vervolgens op de werkelijk lucratieve handel te storten: het bankwezen, de metaalsector en de vastgoedsector.

Mede door zijn tijd in Rusland had vrijwel niemand in Georgië van Ivanisjvili gehoord toen hij in 2003 terugkeerde naar zijn geboortegrond. Des te opmerkelijker was het toen hij in 2011 vanuit het niets het publieke leven betrad. Wat begon als een volksbeweging tegen het beleid van ex-president Saakasjvili, ontaardde in een politieke partij met de naam Georgische Droom. Ivanisjvili ontpopte zich tot de belangrijkste oppositieleider en zelfverklaarde verlosser des vaderlands door zijn pijlen op Saakasjvili te richten die zich volgens tegenstanders tijdens zijn tweede ambtstermijn steeds meer als een despoot begon te gedragen.

Het politieke avontuur van Ivanisjvili culmineerde in 2012 toen Georgische Droom de verkiezingen won en hij zelf als premier aantrad. Lang duurde zijn officiële politiek leiderschap echter niet. Een klein jaar na zijn aantreden trad de miljardair af als premier en partijleider, omdat hij zich naar eigen zeggen weer wilde focussen op andere werkzaamheden.

Touwtjes in handen

Hoewel hij van april 2018 tot januari 2021 een politieke comeback maakte door opnieuw als partijleider aan te treden, twijfelen weinig Georgiërs eraan dat Ivanisjvili sinds de eerste verkiezingsoverwinning van Georgische Droom elf jaar geleden altijd de politieke touwtjes in handen heeft gehad. Zo ook Tinatin Khidasjeli die van mei 2015 tot augustus 2016 als minister van defensie diende nadat ze in de drie jaar daarvoor als parlementslid van de Republikeinse Partij onderdeel was van de regeringscoalitie die geleid werd door Georgische Droom.

In beide functies werkte de 49-jarige politica nauw samen met Ivanisjvili die destijds volgens haar bijzonder ‘flexibel, dapper en prettig om mee te werken’ was. Maar de afgelopen jaren onderging de miljardair een onvoorstelbare metamorfose, meent Khidasjeli. “Ooit begon hij als een bevlogen oppositiepoliticus, maar de macht heeft hem veranderd. Inmiddels geeft hij niet meer om de publieke opinie. Hij is zelfzuchtig en heerst als een schaduwpremier over het land.”

Ter illustratie van Ivanisjvili’s macht achter de schermen wijst de politica naar het oproer dat onlangs ontstond nadat Georgische Droom een controversiële ‘buitenlandse agentwet’ door het parlement wilde loodsen. Onder de voorwaarden van de wet hadden mediaorganisaties en ngo’s die twintig procent of meer van hun inkomsten uit het buitenland ontvangen zich moeten registreren met het stigmatiserende label ‘buitenlands agent’.

Critici meenden dat het wetsvoorstel geïnspireerd was op repressieve Russische wetgeving waarmee Ivanisjvili en regeringspartij Georgische Doom kritische media en ngo’s het zwijgen wilden opleggen. Geconfronteerd met massaprotesten die tienduizenden mensen op de been brachten die vreesden dat het plan de doodsteek zou zijn voor de Europese droom van Georgië, liet de regering de wet uiteindelijk vallen.

Desalniettemin is het voorstel volgens Khidasjeli symptomatisch voor het steeds nadrukkelijkere autocratische karakter van de regering en zijn almachtige poppenspeler. “Ivanisjvili en de zijnen geven de laatste jaren louter om machtsbehoud. Dat Georgische Droom het in het parlement in zijn eentje voor het zeggen heeft en de macht alleen maar verder naar zich toetrekt, is wat dat betreft exemplarisch”.

Kritiek de kop indrukken

Het lijdt wat de politica betreft dan ook geen twijfel dat de buitenlandse agentwet uit Ivanisjvili’s koker kwam. “Hij wilde met deze wet kritische stemmen de kop indrukken en zodoende de verkiezingsoverwinning van Georgische Droom volgend jaar veiligstellen. Daarnaast was het een poging om de Europese droom van Georgië te saboteren. Deze regering is namelijk bang voor de EU, omdat de regels en democratische instituties van Brussel niet bij haar manier van politiek bestuur passen.”

Ook Kaukasus-analist Jelger Groeneveld meent dat de omstreden wet voornamelijk machtsbehoud als doel had. “Ivanisjvili wil de grip op zijn macht en fortuin niet kwijt. Hij zit niet te wachten op alle regels die bij een EU-lidmaatschap komen kijken over bijvoorbeeld belangenverstrengeling, openbare aanbestedingen en corruptie. Daar heeft zijn zakenimperium geen belang bij.”

De wet past volgens Groeneveld bovendien in de dubbele agenda die Georgische Droom er de afgelopen elf jaar op nahield. “De regering heeft stapsgewijs de democratie geprobeerd uit te hollen door onder andere instituties te penetreren en loyalisten op belangrijke posities te benoemen. Dat hele proces van geleidelijke autocratisering maskeerde ze kundig met een pro-Europese pr-strategie, omdat ze weet dat 85 procent van de bevolking aansluiting bij Europa wil. Zonder Europese boodschap kon de regering niet aan de macht komen en blijven. Maar met dit wetsvoorstel toonde Georgische Droom dat ze een wolf in schaapskleren is. Het is de zoveelste aanwijzing dat Ivanisjvili samen met zijn politieke vrienden een rijk voor zichzelf bouwt.”

Want dat de oligarch meerdere ijzers in het vuur heeft, staat buiten kijf. Zo toonde een onderzoek van de Georgische tak van Transparency International in april 2022 aan dat Ivanisjvili tijdens zijn premier- en partijleiderschap nog allerlei belangen had in Russische bedrijven. Via offshore constructies had de miljardair tussen 2012 en 2019 nog minstens tien Russische bedrijven in bezit, terwijl hij vóór zijn politieke debuut in 2011 verkondigde dat hij al zijn Russische bedrijven van de hand zou doen. Ook vandaag de dag heeft Ivanisjvili naast zijn Georgische firma’s voor zover bekend nog altijd één Russisch bedrijf in handen via een offshore construct.

Daarnaast bekleedden getrouwen van Ivanisjvili op verschillende momenten belangrijke posities binnen zijn zakenimperium en de Georgische politiek. Zo werkte zowel de huidige Georgische premier Irakli Gharibasjvili als de huidige minister van infrastructuur Irakli Karseladze enige tijd als officiële vertegenwoordiger van Ivanisjvili’s zakelijke belangen. Daarnaast was zijn persoonlijk advocaat Shalva Tadumadze van juli 2018 tot december 2019 hoofdofficier van justitie; was de huidige minister van binnenlandse zaken, Vakhtang Gomelauri, lange tijd Ivanisjvili’s persoonlijke bodyguard; diende zijn persoonlijke arts enige tijd als minister van volksgezondheid; en werkte een voormalig minister van economische zaken voorheen als CEO bij Ivanisjvili’s Cartu Bank.

Nepotisme

Het is nepotisme, zo menen critici die erop wijzen dat de belangenverstrengeling en vriendjespolitiek van Ivanisjvili schadelijk zijn voor de toekomst van Georgië. Het bracht de onderzoekers van Transparency International zelfs tot de conclusie dat er in Georgië sprake is van ‘state capture’, een vorm van systemische corruptie waarbij de persoonlijke belangen van één groep of persoon het beleid van de regering zodanig beïnvloeden dat het de staat schaadt.

Die conclusie sluit aan bij het beeld dat veel Georgiërs hebben over hoe Ivanisjvili hun land vanachter de schermen als een persoonlijk leengoed bestiert. Sterker, talloze inwoners van het land menen dat de oligarch onder één hoedje met het Kremlin speelt. Daarbij wijzen ze onder meer op zijn zakenverleden in Rusland, de buitenlandse agentwet en de onwil om Europa-gezinde hervormingen door te voeren.

Zeker in een land als Georgië dat in zijn recente geschiedenis nog te maken kreeg met Russische agressie toen het in 2008 een oorlog met Moskou uitvocht rondom de afvallige Georgische regio Zuid-Ossetië, liggen Russische inmenging en heimelijke verbondjes met Moskou bijzonder gevoelig.

Toch gaat het te ver om Ivanisjvili af te schilderen als een marionet van het Kremlin, vindt Groeneveld. “Deze man is vooral pro zichzelf. De vermeende banden met het Kremlin zijn simpelweg niet te bewijzen en bovendien heeft hij er ook geen belang bij om onder het juk van Moskou te leven. Daar is de bevolking namelijk zo erg op tegen dat hij zichzelf en de regering daarmee alleen maar zou schaden. Hij is vooral geïnteresseerd is in zichzelf en zijn zakelijke belangen.”

Khidasjeli sluit zich aan bij het idee dat Ivanisjvili’s politiek vooral op zakelijk pragmatisme berust dat wordt toegepast in het buitenlandbeleid. “Ivanisjvili hangt heus niet elke dag aan de telefoon met het Kremlin. Maar alles wat Georgische Droom doet, ontstaat wél uit angst voor Moskou. De eerste vraag die ze zichzelf stellen is niet wat het beste is voor Georgië, maar wat het Kremlin ervan zou denken en hoe ze hun eigen belangen daar zo goed mogelijk op af kunnen stellen. Mede daarom doet ze ook niet mee aan de internationale sancties tegen Rusland vanwege de oorlog in Oekraïne.”

Om dat impliciete pro-Kremlinbeleid te verdedigen, schermt de regering consequent met het excuus dat ze de grote noorderbuur niet wil tarten en zo de Georgische staatsveiligheid wil garanderen. Ook de handelsrelaties met Rusland gelden als een belangrijk argument waarmee de regering haar niet-provoceren-beleid tegenover Moskou onderbouwt. Khidasjeli: “Ivanisjvili heeft weliswaar geen ideologische agenda, maar met dit soort beleid maakt de regering wel degelijk pro-Russische keuzes, ook al is het wellicht niet opzettelijk.”

Kwade opzet of niet, het politieke gemarchandeer tussen Europa enerzijds en Rusland anderzijds is voor Ivanisjvili de beste manier om Georgië naar zijn hand te zetten, besluit Groenveld. “Door de ambivalente houding probeert men een quasi neutrale houding aan te nemen ten opzichte van zowel Brussel als Moskou. Zo probeert Ivanisjvili tussen alle partijen te schipperen en het eigen koninkrijk te blijven bestieren. Maar dat is lastig vol te houden met Rusland als buur. Dat is op verschillende plekken inmiddels wel gebleken.”

Lees ook:

Georgiërs protesteren massaal tegen ‘Russische wet’: ‘Onze toekomst ligt in Europa’

Duizenden Georgiërs gingen woensdag opnieuw de straat op om te protesteren tegen de invoering van een ‘Russische’ wet die ngo’s en mediaorganisaties onder vuur neemt. ‘Ik weiger toe te kijken hoe deze regering onze toekomst om zeep helpt.’