Wie drukte op de lanceerknop van de Buk-raketinstallatie, waarmee vlucht MH17 is neergeschoten? Wie gaf daarvoor het bevel en waarom? Of er antwoorden komen op deze cruciale vragen zal moeten blijken tijdens het MH17-proces dat maandag begint.
Vijfenhalf jaar hebben de nabestaanden erop moeten wachten: het begin van het MH17-proces, komende maandag. Vier verdachten staan nu in eerste instantie terecht, drie Russen en een Oekraïner. Het Openbaar Ministerie heeft hun namen vorig jaar juni al bekendgemaakt en stelt voldoende bewijzen te hebben voor hun betrokkenheid bij het neerschieten van de Boeing 777 van Malaysia Airlines op 17 juli 2014.
Veel nabestaanden reageerden opgelucht dat er eindelijk namen vielen van verdachten, na jarenlang onderzoek. Zij hopen dat het proces hun verdriet recht zal doen, al krijgen zij hun geliefden daarmee niet terug. En ze hopen op antwoorden op de talloze onbeantwoorde vragen die er leven, met misschien wel als belangrijkste: waarom werd het passagierstoestel neergeschoten en wie gaf het bevel daartoe?
“Er is nu bewijslast, maar een motief? Dat kennen we nog steeds niet”, zei Robbert van Heijningen vorig jaar aan de vooravond van de vijfde herdenking van de vliegramp in het oosten van Oekraïne waar 298 mensen de dood vonden, onder wie 196 Nederlanders. Zijn vrouw Loes en hij verloren zijn broer Erik, diens vrouw Tina en hun zoon Zeger. “We willen allemaal weten waarom. Waarom in godsnaam?!”
Of op die vragen en vele andere vragen antwoorden komen hangt af van factoren die nu nog onbekend zijn. Het strafdossier van 36.000 pagina’s is niet openbaar. Verderop in het proces zal pas duidelijk worden hoeveel belastende informatie het internationale onderzoeksteam JIT heeft weten te verzamelen en welke conclusies het OM daaraan verbindt. “Pas in de rechtszaal zal het Openbaar Ministerie alle details uit de doeken doen”, zei hoofdofficier van justitie en onderzoeksleider Fred Westerbeke vorig jaar juni. “We hebben de overtuiging dat we een goed dossier hebben, waarmee we de vervolging tot een goed einde kunnen brengen.”
Komen ze opdagen?
Op antwoorden van de vier verdachten zelf lijken de nabestaanden in elk geval niet te hoeven rekenen. Sommigen hebben laten weten niet in de verdachtenbank te zullen plaatsnemen of hebben niets van zich laten horen. Voor zover nu bekend laat slechts één verdachte zich tijdens het proces vertegenwoordigen door twee Nederlandse advocaten.
Verrassingen zijn overigens niet helemaal uit te sluiten. Het kan zijn dat zich op het laatste moment toch nog verdachten melden of raadslieden die namens hen optreden. Dat wordt maandagmorgen pas duidelijk als het proces om tien uur begint in het Justitieel Complex Schiphol. Vanwege het grote belang van de zaak is besloten dat die voor iedereen te volgen moet zijn. Daarom hangen er camera’s in de rechtszaal en worden de beelden rechtstreeks via internet uitgezonden.
In het voor hem veilige Moskou – Rusland levert geen onderdanen uit – zit sleutelverdachte Igor Girkin wellicht achter zijn computer te kijken naar de beelden vanuit zittingszaal D, waar het proces zich afspeelt. Girkin, alias ‘Strelkov’, was in de zomer van 2014 een machtige rebellenleider in de door de pro-Russische separatisten uitgeroepen Volksrepubliek Donetsk.
De oud-kolonel van de Russische geheime dienst FSB was ‘minister van defensie’ van de rebellenrepubliek en had het commando over de strijdgroepen die oorlog voerden tegen het Oekraïense leger in het oosten van Oekraïne, ook wel de Donbass-regio genoemd.
Cruciale rol vier verdachten
Medeverdachte Sergej Doebinski was toen Girkins rechterhand. De Rus was hoofd van de inlichtingendienst van de separatisten, zijn tweede man was Oleg Poelatov, eveneens een Rus en naar verluidt degene die de advocaten heeft ingeschakeld. De laatste verdachte is de Oekraïner Leonid Chartsjenko, die met zijn verkenningsbataljon onder Poelatov viel.
De vier worden vervolgd voor het laten neerstorten van vlucht MH17 en de moord op de 298 inzittenden. Het OM stelt dat de verdachten een cruciale rol hebben gespeeld door een mobiele Buk-raketinstallatie vanuit Rusland naar het oorlogsgebied te laten komen, het transport ervan te organiseren en de Buk te verbergen. Wat zij elk afzonderlijk hebben gedaan wordt duidelijk in de rechtszaal.
Het JIT-onderzoeksteam heeft ook vastgesteld dat de Buk-lanceerinstallatie toebehoorde aan de 53ste luchtafweerbrigade in de Russische stad Koersk en vandaar op transport is gezet naar het oosten van Oekraïne. Vanaf een veld bij het plaatsje Pervomaiske, toen in handen van de rebellen, is de fatale raket op 17 juli afgevuurd.
IJskoud ‘njet’ vanuit Moskou
Rusland ontkent tot op de dag van vandaag ijskoud elke betrokkenheid bij de oorlog in Oost-Oekraïne, ook al zijn daar legio aanwijzingen voor. Russen die meevechten in het rebellengebied noemt Moskou steevast ‘vrijwilligers’, om zo als staat de aansprakelijkheid te ontlopen. Toch is het hoogst onwaarschijnlijk dat een Russische luchtafweerbrigade een zware Buk-lanceerinstallatie zou uitlenen aan rebellen in buurland Oekraïne, zonder toestemming van hogerhand in Moskou.
Het onderzoeksteam beschikt over een groot aantal afgeluisterde telefoongesprekken tussen verschillende Russische functionarissen en rebellenleiders in Oekraïne. Die zijn sinds de lente en zomer van 2014 verzameld door de Oekraïense geheime dienst SBU, op authenticiteit onderzocht en opgenomen in het strafdossier. Te horen is onder meer hoe rebellenleiders op het hoogtepunt van de strijd meermalen om nieuw militair materieel en versterkingen vragen en die ook kregen.
Zo doken er nog voordat MH17 werd neergehaald ineens luchtdoelraketten op op het slagveld, waarmee de rebellen meer dan tien laagvliegende Oekraïense militaire vliegtuigen en helikopters neerschoten. En uiteindelijk regelden zij dus ook een zware Buk-lanceerinstallatie die een hoogte van zo’n 14 kilometer kan bereiken, ruim boven de kruishoogte van een verkeersvliegtuig.
Het OM legt de vier moord ten laste, waar het belangrijke element van voorbedachten rade in zit. Hun inspanningen om de Buk te verwerven hebben de ramp mogelijk gemaakt, is kennelijk de overweging van het OM. Daarbij komt dat de Buk-raket is ingezet zonder het bijbehorende radarvoertuig, dat veel nauwkeuriger kan bepalen of er sprake is van een burgertoestel of een militair vliegtuig. Zo hebben de verdachten welbewust het risico genomen dat er catastrofale fouten konden worden gemaakt.
De contacten reiken tot aan het Kremlin
Afgelopen november bleek uit een nieuwe getuigenoproep dat het JIT behoefte had aan nieuwe informatie over hoe de separatisten in Oost-Oekraïne precies werden aangestuurd vanuit de top in Rusland. Het JIT maakte toen een aantal getapte telefoongesprekken openbaar waaruit bleek dat er veelvuldig contact was tussen rebellenleiders en functionarissen in Rusland.
De contacten gaan hoog, ze blijken te reiken tot in het Kremlin. Zo spreekt een rebellenleider over orders van Sergej Sjoigoe, sinds 2012 de Russische minister van defensie en een loyale bondgenoot van president Vladimir Poetin. Hij zegt: “Wij krijgen één commandostructuur. Hier komen nu mensen met een volmacht van Sjoigoe” […] “Moskovieten geven er leiding.”
Het OM beschikt zelfs over een afgeluisterd gesprek tussen Vladislav Soerkov, de persoonlijk adviseur van Poetin over Oekraïne, met rebellenleider Aleksandr Borodaj, de toenmalige ‘premier’ in Donetsk. Soerkov belooft hem op 3 juli 2014 dat de gevraagde versterkingen vanuit Rusland zullen komen. De Kremlin-topadviseur is overigens afgelopen maand teruggetreden, maar of dat verband houdt met het MH17-proces is niet duidelijk.
Wie drukte op de knop?
Wie uiteindelijk het bevel tot het afvuren van de Buk-raket heeft gegeven is nog niet duidelijk. Mogelijk komt hierover meer informatie tijdens het proces. Het onderzoekscollectief Bellingcat, dat uit openbare bronnen veel betrokkenen bij de MH17-tragedie wist te achterhalen, meent dat het bevel om te vuren wel via Doebinski als hoofd van de inlichtingendienst van de rebellen moet zijn gelopen, maar of hier bewijs voor is moet nog blijken. Ook over bemanning van de geavanceerde Buk-installatie is nog geen informatie naar buiten gekomen. Daarmee blijft de belangrijke vraag wie er op de rode knop heeft gedrukt vooralsnog openstaan.
Welke landen kijken mee naar het proces?
Rusland volgt het proces met argusogen, maar weigert tot nu toe iedere medewerking. Bijzondere aandacht krijgt de zaak al jaren in landen die inwoners verloren: Maleisië, Australië, België en natuurlijk Oekraïne. Ook Canada, dat één inwoner verloor bij de ramp, leeft sterk mee. Een bijzondere positie is er voor Maleisië.
Hoewel het actief meewerkt in het JIT en de conclusies onderschrijft, heeft premier Mahathir Mohamad al meermalen publiekelijk twijfel gezaaid over de toedracht. Volgens hem zou de Russische betrokkenheid, ‘alleen maar van horen zeggen’ zijn en noemde hij het onderzoek “vanaf het begin al politiek, waarin Rusland de schuld moet krijgen”.
De opstelling van Maleisië zorgt voor een deuk in de coalitie van ‘grieving nations’. Nabestaanden stuurden de Maleisische premier een half jaar geleden een brandbrief, waarin ze hem vroegen geen uitspraken meer te doen die strijdig zijn met de waarheid.
Wendelmoet Boersema
Wat speelt er nog meer?
Naast de rechtszaak heeft Nederland een zwaar en ongebruikelijk middel in stelling gebracht: de staatsaansprakelijkheid. Dat is een procedure onder internationaal recht waarbij een land van een ander eist een einde te maken aan een onrechtmatige daad en de plicht tot rechtsherstel.
Samen met Australië houdt Nederland Rusland verantwoordelijk voor het neerhalen van de MH17. Nederland eist dat Rusland volledig meewerkt met het onderzoek én recht doet aan het ‘enorme leed en de toegebrachte schade’. De regering is zich daarbij bewust van de risico’s. Beide procedures kunnen elkaar versterken, zoals het kabinet hoopt, maar elkaar ook nadelig beïnvloeden als Rusland zich in de hoek gedrukt voelt. Momenteel onderhandelen beide landen over de aansprakelijkheidsstelling. Mocht dat overleg mislukken, dan is het nog maar de vraag of het komt tot een procedure voor het Internationaal Gerechtshof. Rusland erkent dat hof namelijk niet.
Het Joint Investigation Team is daarnaast nog niet klaar met onderzoek. Na de eerste presentatie zoekt het verder naar bijvoorbeeld de bemanning van de Buk-raketinstallatie en de opdrachtgevers achter de inzet van dat wapen. Dat kan leiden tot de uitbreiding van de kring van verdachten en tot nieuwe aanklachten.
Wendelmoet Boersema
Hoe werkt deze rechtbank?
Het proces tegen de verdachten vindt plaats in een Nederlandse rechtbank, onder Nederlands recht. Als locatie is het Justitieel complex op Schiphol gekozen, dat zeer goed beveiligd is en goede persvoorzieningen heeft. Voor de procesgang zijn er nieuwe wetten gemaakt, zodat delen van de rechtszaak in het Engels mogen worden gevoerd. Bijvoorbeeld als buitenlandse nabestaanden hun spreekrecht willen gebruiken of als buitenlandse getuigen via een videoverbinding gehoord worden.
Bij de behandeling van de aanklachten zullen de rechters naast het Nederlandse strafrecht ook het internationaal oorlogsrecht betrekken. Er zijn drie rechters, voorzitter is Hendrik Steenhuis. Omdat het een grote zaak is, zijn er twee reserverechters aangewezen die de zaak op de voet volgen en eventueel kunnen invallen.
De aanklagers zijn Nederlandse officieren van justitie. Bij het strafrechtelijk onderzoek van het Joint Investigation Team is onder leiding van hoofdofficier Fred Westerbeke nauw samengewerkt met onder anderen zes Oekraïense officieren. Onlangs onthief Oekraïne deze mensen van hun functie onder de noemer corruptiebestrijding, maar waarschijnlijk ook in een poging Rusland tegemoet te komen. Slechts een van hen blijft op aandringen van premier Rutte bij Oekraïne betrokken bij de zaak.
De vier verdachten wonen het proces hoogstwaarschijnlijk niet bij. Voor de rechtsgang heeft dit geen gevolgen. Wel voor de uitvoering van een eventueel vonnis. Een veroordeling hier in Nederland betekent sowieso niet dat een ander land dit vonnis automatisch hoeft over te nemen. Nederland heeft wel gevraagd of Rusland bereid is dit te doen. Dan kunnen ze de straf in Rusland uitzitten. De Russen hebben nog niet geantwoord. Ze kunnen er ook nog lang over nadenken. De rechtszaak kan wel vier jaar duren, en dan is er nog de mogelijkheid in beroep te gaan.
Wendelmoet Boersema
Lees ook:
Het begin van het proces tegen vier MH17-verdachten is pas de ‘eerste stap’
Komende maandag begint het langverwachte proces-MH17. Hoe leef je als nabestaanden toe naar zo’n belangrijke rechtszaak?
MH17-proces integraal te volgen via livestream
Het strafproces over de ramp met vlucht MH17 zal wereldwijd live te volgen zijn via internet. Dat heeft de rechtbank Den Haag laten weten tijdens een briefing voor de media.
Hun worsteling en het verdriet, Robbert van Heijningen noemt het ‘onvoltooid verleden tijd’
Vandaag wordt voor de vijfde keer de ramp met MH17 herdacht. ‘Rouwen maakt dat je als een klepel heen en weer slingert van de verdrietfase naar de doorlevenfase’, zegt Loes van Heijningen.
