Wetenschapsfilosoof Ton Derksen verdiept zich al vijftien jaar in rechterlijke dwalingen. In zijn nieuwe boek Het falen van de Hoge Raad richt hij zijn pijlen op de hoogste rechter van Nederland. Want ‘hoogste rechter’ staat niet gelijk aan ‘perfecte rechter’.
Hij werd boos tijdens het schrijven van dit boek, zegt wetenschapsfilosoof Ton Derksen. Twee maanden lang schoof hij het werk helemaal aan de kant om te voorkomen dat zijn woede te veel zou doorklinken. “Het moest geen boos boek worden, maar het is wel een boosmakend boek.”
De titel van het nieuwste werk van Derksen (78), Het falen van de Hoge Raad, maakt duidelijk waar zijn kritiek zich op richt. De Hoge Raad, waar ruim dertig rechters werken, heeft niet alleen het laatste woord in lopende rechtszaken, maar besluit ook over herzieningsverzoeken van mensen die al onherroepelijk zijn veroordeeld.
Juist bij verzoeken tot heropening van moordzaken gaat het mis, zegt hij. Na bestudering van elf dossiers in zaken die bekend staan als de Arnhemse Villamoord en de Butlermoord, concludeert Derksen dat wie in Nederland onschuldig wordt veroordeeld voor moord, een minieme kans heeft om vrij te komen.
Zijn boek is het resultaat van vijftien jaar onderzoek, zegt Derksen. Dat begon bij de zaak van Lucia de Berk, de verpleegkundige die in 2004 onterecht werd veroordeeld tot levenslang voor de moord of pogingen daartoe op tien patiënten.
“Mijn schoonzus was de chef de clinique in het ziekenhuis waar de moorden gepleegd zouden zijn. Mijn zus is arts en dook steeds dieper in de zaak. Ze kwam bij mij met vragen over de conclusie dat de kans 1 op de 243 miljoen zou zijn dat Lucia de moorden niet had gepleegd. Ik ben gepromoveerd op waarschijnlijkheid. Er bleken grote fouten te zijn gemaakt. De kans bleek 1 op de 42 te zijn. Dat is een totaal ander getal.”
Waar Derksen eerst nog dacht even snel zijn zus te helpen, groeide zijn interesse voor de zaak. Er kwam een boek. Er volgde een herzieningsverzoek. Lucia de Berk werd vrijgesproken. Het systeem van herzieningen werkt, dacht Derksen toen nog.
Dat beeld veranderde nadat hij zich in andere zaak verdiepte. “De Hoge Raad blijkt niet altijd zorgvuldig te lezen, negeert argumenten en feiten soms compleet en gaat er onterecht vanuit dat een hof dat destijds zorgvuldig naar het bewijsmateriaal heeft gekeken, door nieuw materiaal zijn oordeel niet zou hebben veranderd. Hoe je ook springt en danst, de Hoge Raad blijft herzieningsverzoeken afwijzen van in mijn ogen onschuldige mensen. Al doet dat laatste er niet toe.”
Het doet er toch wel toe dat u denkt dat deze mensen onschuldig zijn?
“Als ik gedacht had dat ze schuldig waren, had ik dit boek inderdaad niet geschreven. Maar het boek gaat niet over hun onschuld. Ik laat zien: dit is de herzieningsaanvraag, dit zijn de argumenten in de aanvraag en deze strategieën gebruikt de Hoge Raad om de verzoeken keer op keer af te wijzen.”
Strategieën suggereert dat de Hoge Raad dit doelbewust doet?
“Inderdaad, de Hoge Raad negeert regelmatig complete argumenten voor herziening. De Raad lijkt aanvragen ook slordig te lezen. Gebeurt dat allemaal bewust? Ik weet het niet.
Dat we belastend bewijsmateriaal bijna altijd zwaarder vinden wegen dan ontlastend bewijsmateriaal, is het gevolg van hoe ons brein werkt. Waar het mij om gaat is dat een herzieningsaanvraag nu een soort bingo is. Je hebt pech of geluk of je verzoek wordt toegewezen. En meestal is dat pech.”
Waarom zou de Hoge Raad dat doen?
“Ik kan een aantal slechte redenen en fatsoenlijke redenen bedenken. Een van de slechte is dat de slager zijn eigen vlees keurt. De gedachte is: ik ken de rechter die dit vonnis heeft gewezen, dat is een goede rechter, die zou iemand nooit onterecht veroordelen.
Een tweede slechte reden is de vaste overtuiging dat de meeste mensen die herzieningsaanvragen doen slimme criminelen zijn die door de mazen van de wet proberen te glippen. Dat de Hoge Raad ervan uitgaat dat de aanvragers schuldig zijn, blijkt uit de tijd die hij gebruikt om een herzieningsverzoek te beoordelen. Het onderzoek van de Hoge Raad naar de zaak van Ernest Louwes (die in 2004 veroordeeld werd voor de moord op een weduwe in wat bekend staat als de Deventer moordzaak, red.) gaat nu het achtste jaar in. In andere zaken duurde het drie, vier jaar voor er een besluit viel.
Als je de mogelijkheid openlaat dat mensen onschuldig zijn, dan doe je toch je best om zo’n verzoek zo snel mogelijk af te handelen? Als je het mij vraagt kan dat binnen een jaar.
“Wat ook meespeelt is dat de Hoge Raad de rechtszekerheid denkt te waarborgen. De raad is bang dat als hij meer uitspraken herroept, dat bij de bevolking de indruk kan wekken dat rechters veel fouten maken. Dat voedt het wantrouwen in rechters en daarmee in de rechtsstaat.”
Is die angst niet terecht?
“Het is jammer dat er fouten worden gemaakt, maar het is ook onvermijdelijk. Rechtspreken is mensenwerk, je moet het als rechter per definitie doen met onvolledige informatie. Dat er fouten worden toegedekt, is schandalig.”
Er zullen ook schuldige mensen herzieningsverzoeken indienen.
“Het feit dat die er ook zijn, betekent toch niet dat je iedereen maar moet laten zitten? Bedenk ook dat als je mensen onschuldig vast laat zitten voor moord, je de werkelijke moordenaar vrij laat rondlopen.
Ik ben ervan overtuigd dat er meer dan een paar mensen in Nederland onschuldig vastzitten. Sinds ik me met de zaak Lucia de Berk heb beziggehouden, heb ik meer dan honderd brieven gekregen van mensen die lange tijd in de cel zitten, terwijl ze zeggen onschuldig te zijn.
Ook als je ervan uitgaat dat een aantal wel schuldig is, dan nog vind ik dat je al die verhalen zorgvuldig moet lezen. Ik heb dat gedaan en ik dacht vaak: dit zou je in ieder geval grondig moeten onderzoeken. Lang niet allemaal kunnen ze een herzieningsverzoek doen, omdat ze daar de middelen niet voor hebben. De advocaatskosten om een herzieningsverzoek in te dienen kunnen makkelijk oplopen tot 70.000 euro.”
Er zullen meer schuldige mensen vrij rondlopen dan er onschuldigen vastzitten. Je kunt ook zeggen: in een rechtsstaat moet je je juist over die vrije daders zorgen maken.
“Dat vind ik een taak van politie en justitie. Ik als burger kan opkomen voor mensen van wie ik denk dat ze onschuldig vastzitten, ik kan niemand aanwijzen als moordenaar. Hoewel ik ervan overtuigd ben dat Ernest Louwes onterecht is veroordeeld, zal je mij nooit horen zeggen dat die of die het heeft gedaan. Dat is niet aan mij.”
U verwijt de Hoge Raad dat die ervan uitgaat dat veroordeelden schuldig zijn. U gaat ervan uit dat ze onschuldig zijn. Zit u in uw eigen tunnel?
“Ik maak een uitgebreide analyse van elf dossiers, ik geef voetnoten en argumenten. Iedereen is in de gelegenheid die te checken. Ben je het niet met me eens, kom dan met tegenargumenten, maar verwijt me geen tunnelvisie. Dat is een gratis schot.”
U schrijft dat u schroom voelt om kritiek op de Hoge Raad te uiten. Waarom?
“De Hoge Raad staat voor rechtszekerheid, maar treedt met dubieuze strategieën het eerlijke recht zelf met de voeten. Dat is nogal een uitspraak. Dus heb ik me afgevraagd of ik dat wel moet zeggen. Ja, besloot ik, om de rechtsstaat beter te maken. Het heersende idee is dat de Hoge Raad het hoogste is wat er bestaat. Juridisch gezien is dat ook zo, maar dat betekent niet dat de mensen die erin zitten perfect zijn. Veel juristen lezen alleen de arresten van de Hoge Raad. Die zien er best indrukwekkend uit. Maar ik heb ook alle onderliggende dossiers gelezen. En dan kantelt het beeld.”
U bent wetenschapsfilosoof en geen jurist. Beperkt u dat in dit werk?
“Nee, bij moordzaken gaat het om de vraag: heeft Jan Klaassen Katrijn vermoord? Dat is een empirische vraag. Juristen zijn bezig met de vraag of een moord, bijvoorbeeld via vergiftiging, iemand kan worden toegerekend. Ik stel de vraag: is deze vrouw wel vergiftigd? Als het antwoord nee is, dan is er dus geen moord gepleegd.”
Nu wordt een herzieningsverzoek alleen toegewezen als er een nieuw feit ligt waarmee het gerechtshof destijds geen rekening kon houden, terwijl er goede reden is te denken dat het oordeel anders was geweest als het hof het wel had gekend. U wilt daar vanaf?
“De eis van een novum is onzin. Als jij kunt aantonen dat er een fout is gemaakt, bijvoorbeeld dat de politie de zaak heeft belazerd, dan blijf je gewoon in de gevangenis zitten als het hof volgens de Hoge Raad al wist dat de kluit werd belazerd.
Mijn boek gaat over een ernstiger probleem: ook al staat je aanvraag vol met nova, dan nog wordt die afgewezen. Dat is onlangs gebeurd bij het herzieningsverzoek in de Arnhemse villamoord (de bewoonster van het huis werd in 1998 doodgeschoten, negen mannen zijn daarvoor veroordeeld, red.) en in al die andere zaken die ik bespreek. Dat moet anders. In plaats van vragen of de informatie nieuw is, moet je vragen of een persoon heeft gedaan waarvoor hij is veroordeeld.”
Dan moet de zaak dus helemaal over. De wetgever heeft juist het novum-criterium ingesteld om te voorkomen dat zaken zich maar voortslepen. Slachtoffers kunnen de zaak dan nooit afsluiten.
“Als iemand onterecht is veroordeeld, dan zijn die persoon en zijn familie ook slachtoffers. Je moet diegene een kans geven vrij te komen. Het systeem heeft ze in de gevangenis gekregen en dat systeem zegt op zeker moment: nu moeten we de zaak afsluiten. Maar het systeem gaat er onterecht vanuit dat rechters geen fouten maken.”
Hoe moet het dan?
“Niet de Hoge Raad, maar een onafhankelijke herzieningsraad moet de verzoeken beoordelen. Dat kent allerlei problemen: wie stelt de raad samen en hoe zorg je dat die echt onafhankelijk blijft? Maar het voorkomt dat rechters elkaar moeten afvallen, zoals nu het geval is. De Hoge Raad heeft knappe juridische koppen, maar die hebben niet de kwalificaties in huis om empirische onderzoeken te beoordelen. Je kunt er in een herzieningsraad wetenschappers bijzetten om dat manco te verhelpen.”
Reactie Hoge Raad
De Hoge Raad wil alleen een algemene, schriftelijke reactie geven op het boek van Ton Derksen en niet ingaan op specifieke zaken.
“De uitspraken van de Hoge Raad in herzieningszaken zijn openbaar. Een ieder kan dan ook kennis nemen van de inhoud van een uitspraak in een concrete zaak en de overwegingen van de Hoge Raad. Verder brengt de Hoge Raad jaarlijks een jaarverslag uit waarin ook de herzieningscijfers zijn opgenomen. Ook het jaarverslag is publiek toegankelijk.
“In ons laatste jaarverslag over 2020 is vermeld dat er in dat jaar in achttien herzieningszaken uitspraak is gedaan waarvan zeven herzieningsverzoeken gegrond zijn verklaard, tien afgewezen en een niet ontvankelijk verklaard (een verzoek voldoet dan niet aan de formele eisen, red.).
“Normaal gesproken komt een strafzaak tot een einde wanneer alle beroepsmogelijkheden zijn benut of wanneer de beroepstermijnen zijn verstreken. De uitspraak wordt dan onherroepelijk. Dat is ook van maatschappelijk belang: op enig moment moet er aan een zaak een eind komen. Als er telkens doorgeprocedeerd kan worden, zou dat niet goed zijn voor de rechtszekerheid van alle betrokkenen in een zaak.
“Toch bestaat er een – uitzonderlijke – mogelijkheid om terug te komen op een onherroepelijke rechterlijke uitspraak. Een veroordeelde kan te allen tijde en meermalen zo’n herzieningsverzoek indienen.”
Lees ook:
Nieuwe wet zorgt nauwelijks voor de vrijspraak van gestraften
Een nieuwe wet heeft de mogelijkheden verruimd om opnieuw naar oude rechtszaken te laten kijken. Juristen noemen de uitbreiding geslaagd, ook al leverde die veroordeelden tot nu toe weinig op.
Documentaire over de Arnhemse villamoord werpt nieuw licht op de zaak
Een nieuwe documentaireserie over ‘de Arnhemse villamoord’ werpt volgens de advocaat van de veroordeelde mannen nieuw licht op het politiedossier. Dat deugde niet, dus moet de zaak over, is zijn conclusie.
