In een half jaar tijd veranderde hij van de Nederlandse koning van de Braziliaanse dans zouk tot ‘sekteleider’ van coronasceptisch Nederland of – in zijn eigen woorden – ‘de hofnar van de politiek?’ Hoe deed hij dat? Wie is Willem Engel?
Knuffelen is zelden politiek meer geladen geweest dan in 2020. Dat bleek in oktober toen Viruswaarheid-voorman Willem Engel tijdens een interview met open armen op een journalist van Powned afstapte. “Nee, nee, nee”, zei de journalist nog, die hét gezicht van coronasceptisch Nederland bij een demonstratie in Den Haag wilde confronteren met #ikdoenietmeermee, de mislukte actie waarin BN’ers zich uitspraken tegen de overheidsmaatregelen, ontstaan onder de vleugels van Engel. Maar de actievoerder met dreadlocks manoeuvreerde zich alsnog voorbij de roze microfoon in een poging tot omhelzen. “Laten we dat niet doen”, reageerde de journalist, terugstappend en zijn gezicht afwendend. Ondanks de anderhalvemeterregel wist Engel hem toch te omarmen. Viruswaarheid-medestanders applaudisseerden. “Goed zo!”
Update 17-2: Dit profiel van Engel uit oktober is opnieuw relevant vanwege de rechtszaak over het afschaffen van de avondklok. Lees ook ons profiel van Viruswaarheid als organisatie: Tegenstanders noemen het een wappieclub, zelf zien ze zich als het verzet: dit is Viruswaarheid
Er is geen fragment dat Engel, de bekendste anti-maatregelen-activist van Nederland, en zijn plek in het coronadebat beter uitbeeldt dan deze knuffel. Met zijn warme lach en leus ‘liefde en waarheid’ wekt de dansschoolhouder en gesjeesd promovendus de indruk van een goedwillende hippie. Tegelijkertijd laat hij zich niet stoppen in het bereiken van zijn doel, namelijk de afschaffing van alle coronamaatregelen en het ongeldig verklaren van de huidige coronatesten, die in zijn ogen ‘frauduleus’ zijn. Wie hem niet zint kan rekenen op rechtszaken of aangiftes, of dreigementen daartoe. Zo was de directe aanleiding voor de confrontatie van Powned een ‘officiële waarschuwing’ die Engel gestuurd had, nadat hij niet gediend was van het Powned-interview met rapper Famke Louise over #ikdoenietmeermee.
Eind mei werd Willem Engel plots beroemd met een interview op Café Weltschmerz, YouTubekanaal voor ‘andersdenkenden’, waarin hij kritiek uitte op de maatregelen van de overheid. Inmiddels is het debat rondom de maatregelen en Engels actiegroep Viruswaarheid (voorheen Viruswaanzin) verhard. Deze week werd een 39-jarige man aangehouden die Engel bij zijn huis bedreigde (‘Ik ga je kapot maken!’), achtervolgde en zijn raam insloeg. De oorzaak: na een (volgens Engel zelf verkeerd begrepen) oproep had een Viruswaarheid-activist de telefoniste van een verpleeghuis ‘een pijnlijke, eenzame dood’ toegewenst.
Engel knuffelt volop
Uit een peiling bleek deze week dat een meerderheid van de Nederlanders strengere maatregelen wil om het coronavirus in te dammen. Ondertussen pleit een kleine groep fanatici, waarvan Engels actiegroep Viruswaarheid de bekendste is, juist voor de afschaffing van alle beperkingen. Engel gelooft onder meer niet in de verspreiding van het virus via contact en knuffelt dus volop. Sterker nog: hij gelooft dat het gebrek aan fysiek contact vele malen gevaarlijker is voor de volksgezondheid dan het coronavirus. Engel is fel tegen mondkapjes (of ‘muilkorven’ in Viruswaarheid-jargon) – ze zouden in Duitsland zelfs tot dode kinderen geleid hebben, deelt hij regelmatig op Facebook met linkjes naar obscure nieuwssites.
Wie is Engel eigenlijk? En hoe veranderde hij in een half jaar tijd van de Nederlandse koning van de Braziliaanse dans zouk tot ‘sekteleider’ van coronasceptisch Nederland of – in zijn eigen woorden – ‘de hofnar van de politiek?’
In zijn woonplaats Rotterdam, waar Engel opgroeide in een gezin van vier kinderen en tien stiefkinderen, is zijn achternaam al langer berucht. Zijn vader Cees Engel stond bekend als ‘huisjesmelker’ en ‘krottenkoning’, omdat hij panden onder erbarmelijke omstandigheden verhuurde. Hij was tevens eigenaar van de omstreden camping Fort Oranje in Noord-Brabant. Ook hij voerde rechtszaken tegen de autoriteiten, en werd door de gemeente voor naar verluidt 13 miljoen euro uitgekocht. “Als kind schaamde ik me nog als mijn vader op straat stond te urineren”, zei Engel in juni tegen Het Parool. Inmiddels heeft hij net zo’n ‘kritische’ houding jegens de overheid ontwikkeld als zijn vader.
Dat was aan het begin van de coronacrisis nog anders. Willem Engel stond toen achter het overheidsbeleid en sloot zijn Rotterdamse dansschool zelfs vóór de ‘intelligente lockdown’. Maar alles veranderde toen hij tijdens de sluiting van zijn school de ‘de labjas opnieuw aantrok’. Twaalf jaar eerder had Engel zijn promotieonderzoek in de biofarmacie afgebroken voor de Braziliaanse dans zouk – hij was te ‘onrustig’ en vond de wetenschapswereld ‘dogmatisch’. Nu speurde hij naar eigen zeggen fanatiek het internet af naar onderzoeken. Hij ging ‘graven’ en kwam tot de conclusie dat het coronavirus enkel voorkomen kan worden door onder andere de verbetering van het immuunsysteem en ventilatie, niet door de voorgeschreven overheidsmaatregelen. Met de Nederlandse regering voelde hij ‘een vertrouwensbreuk’.
‘By far het beste interview over corona’
Engels interview op Café Weltschmerz vormde het startsein voor zijn carrière als actievoerder en leidde tot de verwekking van zijn actiegroep. Maurice de Hond, die net als Engel oordeelt dat het virus zich vooral via kleine druppeltjes door de lucht verspreidt, noemde het destijds ‘by far het beste interview’ dat hij over corona had gezien. Engel schoof aan bij de talkshowtafels van ‘Jinek’ en ‘Beau’, duizenden mensen toonden zich solidair met Viruswaanzin.
Het charisma waarmee Engel zijn volgelingen en vrijwilligers nu leidt, had hij al in 1997 als student biofarmacie, zegt universitair docent Bobby Florea, die hem destijds bij practica begeleidde. Engel was eigenzinnig: kwam vaak te laat en lag tijdens de les met hoofd en dreadlocks voorovergebogen op zijn armen – dan kon hij ‘beter luisteren’. “Willem is heel slim, heel charmant, en heel kritisch”, zegt Florea. “Eigenlijk de perfecte houding voor een wetenschapper.” Maar, voegt Florea daaraan toe: “Willem is kritisch, behalve naar zijn eigen optreden. Hij vindt zichzelf te geweldig.”
Collega-dansleraar Monique Struch, die Engel de salsa leerde en later zouk-docent maakte, ziet dat anders. “Willem is overtuigd van zijn eigen mening, maar doet dat absoluut vanuit een goed hart.” Zijn dansstijl laat zien wat voor persoonlijkheid hij heeft, zegt Struch. “Krachtig, als een sterk persoon, iemand die goed kan leiden en creatief kan denken.” Engel blinkt volgens haar uit in het ‘leren leiden’ aan heren en het ‘leren volgen’ aan dames. “Door zijn charisma en zijn energy.” Die energie en toegankelijkheid verklaren deels zijn aantrekkingskracht. Wie naar Engels uiteenzettingen over het virus luistert, krijgt soms het gevoel dat hij de ins en outs over corona helderder en duidelijker kan uitleggen dan de afstandelijke hoogleraren van het RIVM.
Maar in hoeverre kan Engel zichzelf wetenschapper noemen? “Als je al twaalf jaar geen deel meer uitmaakt van de wetenschappelijke wereld”, zegt Florea, “moet je dat naar mijn mening niet doen.” Engel brak zijn promotieonderzoek vroegtijdig af en ook zijn oud-promotors tonen zich enigszins kritisch naar Engels zelfverklaarde expertise op het gebied van aerosolen. “Hij weet vanuit zijn proefschrift veel over fijne druppels in de context van electrospray en massaspectrometrie’, zei hoogleraar Thomas Hankemeier in juni tegen de Volkskrant. “Dat is niet hetzelfde als aerosolen afkomstig van mensen die virussen overdragen.”
Terwijl de Nederlandse coronamaatregelen in de periode na de lockdown relatief mild waren, werden Engels uitingen juist feller. De mondkapjesplicht in delen van Rotterdam vergeleek hij met de Jodenster, de Nederlandse politiek stond een lynchpartij à la gebroeders De Witt te wachten. Voor wie bij geschiedenisles is ingedommeld: dat was een bloederige lynchpartij van politici waarbij tenen, vingers, duimen, oren, neuzen, lippen, tongen en handen werden afgesneden. Engels taal op sociale media werd populistischer: met ‘hogepriester-virologen’ en ‘halfgoden-ministers’ tegenover ‘het volk’, met media ‘die likken naar boven’ en ‘trappen naar onder’. Hij spande rechtszaken aan tegen de autoriteiten met behulp van Viruswaarheid-prominent Jeroen Pols, de jurist van Engels broer. Tot nu toe werden die rechtszaken – onder meer tegen de legitimiteit van de beperkingen en de plaatselijke mondkapjesplicht – steeds verloren.
Van een ‘grote actie’ kwam weinig terecht
Niet alleen die rechtszaken gaan moeizaam. Want hoewel de vraag naar de proportionaliteit van de coronamaatregelen juist méér wordt gesteld dan in het voorjaar, blijkt het niet eenvoudig om grotere aantallen mensen te mobiliseren voor Engels gedroomde ‘volksopstand’. Tijdens zijn confrontatie met Powned kondigde hij ‘een grote actie’ aan voor een paar dagen later, waar weinig van terechtkwam. Mogelijk omdat de beperkingen in Nederland vergeleken met andere landen mild zijn, en veel burgers liever strengere maatregelen willen dan soepelere. In juni vond Viruswaarheid nog bijval van bekende horecaondernemers zoals Won Yip, die een protestevenement tegen de maatregelen wilden steunen. Maar zeker na uitspraken over Jodensterren – of ‘Hitlerjugend’ voor kinderen die over anderhalve meter afstand leren – kwam Engel onder vuur te liggen. Columnist Özcan Akyol noemde hem een ‘moderne sekteleider’ en ‘volksmenner’ en zelfs het rechts-populistische medium ‘De Dagelijkse Standaard’ bestempelde hem als ‘megamafklapper’. Zelf ontkent Engel – die in interviews nog altijd even rustig, charismatisch en goedlachs overkomt – geradicaliseerd te zijn. Zijn volgers roept hij op vooral ‘liefde’ te tonen.
Tijdens een Zoommeeting eind september beklaagt Viruswaarheid-kernfiguur en danscollega Mordechai Krispijn zich erover dat hun acties niet meer mensen trekken. Zelf gelooft hij dat ze 100.000 mensen zouden moeten kunnen mobiliseren, maar het aantal verschillende coronakritische Facebookgroepen (zoals ‘NEE tegen de Corona maatregelen?’ en ‘Nederland wordt wakker’) leiden er volgens hem toe dat er maar weinig wordt samengewerkt. Engel beklaagt zich eveneens over de ‘censuur’ van sociale media die Viruswaarheid tegenwerken. De huidige slogan ‘liefde en waarheid’, opvolger van ‘liefde en geduld’, moet daarom plaats gaan maken voor de leus ‘liefde en eenheid’, in de hoop meer activististen te verenigen.
Wat ook opvalt in die Zoombijeenkomsten is hoe Engel soms neigt van (semi-)wetenschappelijke kritiek naar complotdenken. Engel begint een videobelsessie eind september met een mededeling over de ‘war on cash’ die gaande zou zijn. Hij beweert dat minister Hoekstra ‘verboden’ heeft ‘dat je met meer dan drieduizend euro over straat mag’. (Dit klopt niet: contante betalingen vanaf drieduizend euro zijn verboden, om witwassen tegen te gaan, red.) Conclusie, vult jurist Pols aan: de coronacrisis is ‘vooral geen gezondheidscrisis’, maar ‘een actie om tot een hele nieuwe economie te komen’.
Als burger zou je daarnaast naïef zijn als je nog gelooft dat ‘de overheid het beste met je voor heeft’, zegt Krispijn in een andere Zoombijeenkomst. Basisopvattingen die exemplarisch zijn voor complotdenkers, zegt communicatiewetenschapper Judith Moller (Universiteit van Amsterdam). “Het idee dat de politiek een geheim, kwaadaardig plan heeft richting de gewone man.”
Hij is steeds moeilijker te duiden
Die mix van ‘de overheid heeft boze plannen’ en het Maurice de Hond-achtige aerosolenverhaal maakt Engel steeds moeilijker te duiden, vindt Möller, die onderzoek doet naar complotdenken. Möller denkt dat ‘cognitieve dissonanties’ een rol spelen in het wereldbeeld van Engel. “Als je uitkomt voor een afwijkende mening, word je daar steeds op aangesproken. Dan ga je op zoek naar: wat bevestigt mijn wereldbeeld, en dan ga je alles aan elkaar lijmen.”
Engel benadrukt steeds dat hij geen complotdenker is en dat hij zich ‘alleen op feiten’ baseert: maar door steeds bevestiging van zijn eigen denken te zoeken belandt hij volgens Möller ‘in het proces van radicalisering dat typisch is voor complotdenkers’.
Wat is de toekomst van Engel en Viruswaarheid? Engel zei eerder deze week ‘dat het heel belangrijk is dat we niet escaleren, niet radicaliseren, niet laten provoceren of zelf provoceren’. Facebook en de mainstreammedia mogen hem dan censureren, Engel zegt vijftig ‘verzetsgroepen’ gemobiliseerd te hebben, onder meer op de Antillen. Eind oktober gaat Viruswaarheid met Belgische en Duitse equivalenten protesteren in Brussel, centrum van ‘de Europese superstaat’, die Rutte volgens Engel als een marionet door de coronacrisis heen laat dansen. Moet Engel zelf geen politiek kandidaat worden, vroeg een interviewer van Café Weltschmerz hem vorige week? Nee, zegt Engel: “Ik ben de hofnar van de politiek, van de wetenschap en de media.”
De hofnar?, vraagt de interviewer. “Het probleem is dat je nu meer wordt gezien als de sekteleider of kwade genius.” Volgens Engel is die portrettering het gevolg van media die zich ‘persoonlijk aangevallen’ voelen door zijn kritische geluid. “Volgens mij is in de samenleving echt wel duidelijk waar Viruswaarheid over gaat. Over liefde. Over waarheid. Over geduld en over samen.”
Lees ook:
Via influencers ontdekt jongere z’n rebelse stem
Jongeren volgen massaal influencers zoals Famke Louise, de zangeres die zich deze week tegen de coronamaatregelen keerde én daar later weer excuses voor maakte. In dat protest ontwikkelen jongeren hun eigen stem, zegt Denker des Vaderlands Daan Roovers. De Denker prijst Famke Louise om haar zelfkritiek.
