De samenleving verwacht dat de politie snel handelt en dat verdachten van de rellen rap voor de rechter komen. Maar de politie, het OM en de rechters lopen al op hun tenen.
Ze schudden elkaar heus vaker de hand, ze treffen elkaar op vaste momenten in het jaar. Maar samenwerken op deze manier doen de politie, rechtspraak en het Openbaar Ministerie voor het eerst. Speciaal voor de aankomende verkiezingen heeft het trio de krachten gebundeld. Samen willen ze aandacht afdwingen bij het toekomstige kabinet, én zo’n 850 miljoen euro.
“De strafrechtketen piept en kraakt”, zegt Gerrit van der Burg, voorzitter van het college van procureurs-generaal van het Openbaar Ministerie. Naast hem knikt Hanneke Ekelmans. Zij is lid van de korpsleiding van de politie. Ook Henk Naves, voorzitter van de Raad voor de rechtspraak, deelt die zorg.
Financiële crisis
Op anderhalve meter van elkaar zitten de drie kopstukken aan een lange tafel in een kluis van het voormalige kantoorpand van de Nederlandsche Handel Maatschappij in Den Haag, de plek waar nu de Raad voor de rechtspraak huist. Het is een toepasselijke plek om te praten over geld, terwijl buiten de regen uit de hemel komt vallen.
“Onder invloed van de financiële crisis hebben onze organisaties drastisch moeten inleveren sinds 2012”, legt Naves uit. “En de rekening van die bezuinigingen betalen we nu nog. De rechtspraak komt bijvoorbeeld tweehonderd rechters tekort. We missen een solide basis, hebben financiering nodig die niet afhankelijk is van de pieken en dalen van de economie.” Mocht de overheid opnieuw moeten bezuinigen, iets wat Naves en zijn collega’s vanwege de pandemie verwachten, dan willen ze buiten schot blijven.
De gebeurtenissen van de afgelopen week onderstrepen wat de bestuurders betreft de urgentie van hun oproep. Op veel plekken keerden grote groepen oproerkraaiers zich tegen agenten. De politie zegt niet zozeer verrast te zijn door de rellen zelf, maar wel door de heftigheid van het geweld. Het toont hoe belangrijk het is dat er voldoende politie in de wijk en op het web aanwezig is, aldus Ekelmans. Mede daardoor kan vooraf worden voorspeld wat er mogelijk staat te gebeuren en adequaat worden ingegrepen.
Digitalisering
Samen vragen het OM, de rechtspraak en politie om honderden miljoenen euro’s. Iedere organisatie wil dat geld aan andere zaken spenderen. Maar de wensenlijstjes bevatten ook overeenkomsten. Digitalisering bijvoorbeeld. De rechtspraak wil onder meer het aantal op internet gepubliceerde uitspraken opschroeven, terwijl de politie investeringen nodig heeft om politiemensen digitaal vaardiger te maken.
Ook personeel is een gedeelde prioriteit. Naves, Ekelmans en Van der Burg maken zich alle drie zorgen over de enorme werkdruk die rechters, officieren van justitie en agenten ervaren. De politie worstelt met het vullen van de roosters; daar zijn de personeelstekorten het grootst. Er zijn volgens de korpsleiding duizend extra mensen nodig en op de lange termijn zelfs 3500, met name agenten in de wijk.
“Dat onze mensen op hun tenen lopen, merkt de burger ook”, zegt Naves. Hij noemt vonnissen, waarop mensen langer moeten wachten. “Verdachten en slachtoffers willen dat de rechter een beslissing neemt zodat ze kunnen stoppen met achterom kijken en verder kunnen met hun leven. Hun leven staat onnodig lang stil als zaken lang op de plank liggen.”
‘Een flink aantal zaken krijgt niet de aandacht die zij verdienen’
“Datzelfde geldt voor opsporing en vervolging”, vult Van der Burg aan. “Voor onze legitimiteit is het belangrijk dat verdachten in zaken die kansrijk zijn, ook snel worden opgepakt. Nu krijgt een flink aantal zaken niet de aandacht die zij verdienen.” De verwachting van verdachten, slachtoffers en de maatschappij dat zaken rap worden afgehandeld kan het strafrecht nu niet waarmaken, vrezen beide mannen.
De rellen van de afgelopen week voeren de druk op. Van der Burg: “Mensen zien niet altijd wat het OM op dit soort momenten doet, maar als de politie honderd man extra inzet vanwege de rellen, zijn wij ook met tien man extra op de been. En een OM’er kan maar één ding tegelijkertijd doen. Als wij ons bezig moeten houden met de rellen, en dat doen we uiteraard, blijven andere zaken dus liggen.”
Voor de politie geldt hetzelfde. Dat er nu zoveel agenten ’s avonds en ’s nachts aan het werk zijn, heeft direct effect op de beschikbaarheid overdag. Ook de ingezette ME’ers zijn agenten die normaal gesproken andere taken hebben. Die moeten ze nu tijdelijk aan de kant schuiven. Het gevolg kan zijn dat bijvoorbeeld opsporingsonderzoeken of het opnemen van aangiftes langer op zich laten wachten.
Meebewegen
Ekelmans voorziet ook problemen op andere gebieden. Bijvoorbeeld rond phishing, spoofing en andere manieren waarop internetcriminelen mensen proberen op te lichten. “Een heleboel mensen klikken op dat soort misleidende berichten en hebben daar last van. Het afgelopen jaar groeide dit soort cybercrime- en online fraudezaken met bijna 50.000. Om mee te kunnen bewegen met de massieve verschuiving van traditionele naar online criminaliteit, moeten we investeren in technologie, data en kennis. Daarvoor is geld nodig.”
Maar is het luiden van de noodklok wel terecht? De bezuinigingen zijn inmiddels geschiedenis, er wordt allang weer geïnvesteerd in het strafrecht. Zo trekt het kabinet dit jaar 141 miljoen euro uit voor de aanpak van ondermijnende criminaliteit. Ook zijn er potjes voor zedenzaken, de vreemdelingenpolitie en mensenhandel. Is geld daadwerkelijk de sleutel?
“Dat geld verwelkomen we uiteraard”, legt Van der Burg uit. “Maar het is wel toebedeeld aan concrete onderwerpen.” Het kabinet bepaalt waaraan politie, OM en rechtspraak dat geld moeten uitgeven, niet zelden op basis van maatschappelijke ophef. “Maar het fundament onder onze organisaties wordt daarmee niet versterkt. Daarvoor is meerjarige, stabiele en voorspelbare financiering nodig.”
De basis vraagt om investeringen
Het gaat om ‘de basis’, benadrukken de bestuurders keer op keer, de basis vraagt om investeringen. Ze doelen daarmee op geld voor bijscholing, het opleiden van nieuw personeel of de vernieuwing van de IT-systemen. Op zaken die noodzakelijk zijn voor het dagelijkse werk en die zorgen voor een stevig fundament, zodat de organisaties excessen zoals die van de afgelopen week, goed kunnen opvangen.
Aan die basis kan het OM volgens Van der Burg nog steeds pakweg vijftig miljoen euro per jaar minder uitgeven dan vóór de bezuinigingen. Ook de rechtspraak komt structureel geld tekort. In 2019 moest het ministerie 49 miljoen euro bijleggen.
Zelfstandig de tekorten oplossen gaat niet, zeggen de bestuurders. Al geven ze toe dat de boekhouding op sommige vlakken strakker kan en dat de organisaties zelf ook aan zet zijn.
Zo kijkt de rechtspraak of er meer werk gedelegeerd kan worden van rechters naar de juridische ondersteuning. Naves: “Wij geven belastinggeld uit, en voelen ons zeer verantwoordelijk voor een doelmatige besteding daarvan. Daar waar wij efficiënter kunnen werken, zullen we dat doen.”
Sommige feiten laten iets anders zien dan een piepend en krakend systeem. Zo zit het met het vertrouwen bij burgers in de politie en in de rechterlijke macht wel goed, blijkt uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Van alle instituties wordt de politie met dik 75 procent het meest vertrouwd, de rechters staan op plek twee met ruim 73 procent. Ter vergelijking: vraag je mensen of ze vertrouwen hebben in de pers, antwoordt maar 36 procent met ‘ja’.
Veiligheidsbeleving
En dan de criminaliteitscijfers. Hoewel de afgelopen week het beeld wat vertroebelt, zou je gechargeerd kunnen zeggen dat Nederland veiliger is dan ooit. Dat geldt zowel als je kijkt naar de cijfers over geregistreerde criminaliteit als naar de verbeterde veiligheidsbeleving van burgers.
Achter die cijfers zit veel meer, kaatst Ekelmans terug. Er wordt van de politie meer verwacht dan aangiftes opnemen en daders opsporen. Zo gaat het ook om preventie. Vóórdat het mis gaat willen agenten aanwezig zijn in de wijk. “Wij vinden dat je maximaal moet investeren in de weerbaarheid van de maatschappij om te voorkomen dat mensen crimineel gedrag gaan vertonen. Dat jongeren vallen voor de verlokking van snel geld of notarissen hand- en spandiensten verlenen voor criminelen. Strafrecht is een laatste middel om in te zetten.”
Daarnaast is het ‘klassieke’ werk, de opsporing en vervolging, tijdrovender dan voorheen, zegt Van der Burg. “In de jaren negentig, toen ik als officier van justitie begon, deed je een strafzaak rond doodslag af in een paar uur. Nu praat je al snel over dagen.” Hoe dat komt? “De afhandeling is vele malen complexer geworden, onder meer door de toenemende inzet van tolken en deskundigen. Bovendien heeft het slachtoffer, overigens een terechte, prominentere positie gekregen als procespartij .”
Bergen extra werk
Naves wil een extra oproep doen aan de politiek: wees terughoudend met nieuwe wetten en regels. Ieder plan, hoe simpel ook, leidt tot bergen extra werk voor de strafrechtketen. Neem de wens van de politiek dat slachtoffergegevens in de dossiers worden geanonimiseerd. Een voorstelbare wens, zegt Naves, maar wel een die gezien de gigantische hoeveelheid werk in de praktijk nauwelijks is uit te voeren.
Hij haalt het nieuwe Wetboek van strafvordering aan, dat in de maak is. Daarin staan alle regels die te maken hebben met de opsporing, vervolging en berechting van verdachten. Zo legt het uit wanneer de politie de inhoud van de telefoon van een verdachte mag onderzoeken, en op welke manier de rechter bewijsstukken dient te ontvangen. De invoering van de grootschalige herziening verzwaart het werk van agenten, officieren en rechters, stelt Naves. “Het is een majeure operatie. Ik hoop dat de politiek zich dat realiseert bij de andere aanpassingen in het strafrecht die op ons afkomen.”
Wat is de rechtsstaat ons waard? Om die vraag draait hun oproep volgens de drie bestuurders. Voor hen is het antwoord helder: een goed functionerende politie, OM en rechtspraak is onmisbaar in Nederland, al helemaal in tijden van tegenspoed. Schuift het kabinet hun oproep terzijde, dan zal de afstand tussen het strafrecht en de samenleving groeien, vreest het trio. Naves: “We leven in een bol.com-samenleving: vandaag bestellen is morgen leveren. Ook naar ons wordt op die manier gekeken. Maar daar is het strafrecht nog helemaal niet op ingericht.”
Advocaten
De drie bestuurders weten heus dat ze niet de enige organisaties zijn die hun hand zullen ophouden bij het nieuwe kabinet. Zo is er nog een andere belangrijke groep in het strafrecht die eveneens om meer geld verlegen zit: de advocaten via de gefinancierde rechtsbijstand. Waarom zitten die eigenlijk niet aan tafel?
“Wij steunen de advocaten in hun roep om laagdrempelige en goede rechtsbijstand”, zegt Van der Burg. Naves: “Er vindt ook regelmatig overleg plaats met de advocatuur, want ook advocaten spelen een cruciale rol in de rechtsstaat.” Dat zij niet zijn gevraagd om aan te haken bij dit pleidooi, is omdat ze anders zijn georganiseerd. “Wij vertegenwoordigen onze organisaties. De advocatuur bestaat overwegend uit zelfstandig ondernemers met een eigen verdienmodel en hun eigen onderhandelingen met de minister.”
Waar is het geld voor nodig:
Politie: Volgens de korpsleiding heeft de politie zeker 600 miljoen euro extra nodig. Dat geld is onder meer bedoeld voor minstens duizend extra agenten en rechercheurs. Het moet de politie de mogelijkheid geven de aanwezigheid ‘in de wijk en op het web’ te verstevigen, aldus Hanneke Ekelmans. Ook wil ze dat agenten die nog in opleiding zijn niet langer worden meegeteld in de formatie. Het geld is daarnaast nodig voor bijscholing, innovatie en ict-systemen.
Openbaar Ministerie: Het OM vraagt om 100 miljoen euro extra. Dat is volgens Gerrit van der Burg een logisch gevolg van de uitbreiding van de politiecapaciteit. Voor honderd extra rechercheurs, heeft hij tien fte meer nodig (officieren van justitie geven leiding aan het opsporingsonderzoek). Daarnaast heeft ook het OM geld nodig voor verdere verbetering van de digitale systemen en is het hard nodig om de aanpak van veelvoorkomende criminaliteit uit te breiden. Die zogenoemde ZSM-aanpak, waarmee wordt gestreefd om zaken waar het kan zo snel mogelijk, in één of enkele dagen, af te handelen, wil het OM ook gaan inzetten bij internetcriminaliteit en zaken zoals online bedreigingen.
Rechtspraak: De Raad voor de rechtspraak wil er tussen de 100 en 150 miljoen euro bij. Dat is niet alleen bedoeld voor het strafrecht, maar ook voor de andere terreinen als bestuursrecht en civielrecht. Het geld is onder meer nodig om tweehonderd extra rechters aan te nemen en voor digitalisering. Ook wil Henk Naves graag wat pilots landelijk implementeren. Zoals rechters in de buurt, die bij mensen thuis juridische conflicten komen oplossen. Daarnaast ligt er een plan om veel meer uitspraken te publiceren op rechtspraak.nl. Nu verschijnt daar hooguit 5 procent van de vonnissen.
Lees ook
Hoge straffen voor relschoppers?
De eerste verdachten van coronarellen moeten al voorkomen. Er word geroepen om hoog en snel straffen, maar het strafrecht vereist nuance.
