Avonturier en Trouw-verspreider Willem Santema ontsnapte aan zijn Friese dorp, en aan zijn zuil. Maar niet aan de Duitsers.
Nee, exemplarisch voor Trouw kun je Willem Santema zeker niet noemen. De Trouw-verspreider, die in 1944 samen met 22 andere medewerkers van de illegale verzetskrant werd gefusilleerd, trad makkelijk buiten zijn eigen zuil. Dat maakt hem uniek, zegt historicus Peter Bak. Vrijdag verschijnt Baks handzame biografie van Santema.
Al op jonge leeftijd gaf deze boerenzoon, in 1902 geboren in het Friese Scharnegoutum, blijk van zijn ondernemende en open geest. Hij en zijn broer bouwden hun eigen radiotoestel, en begonnen met de auto van hun vader een taxiservice annex reisbureau.
Geloof speelde bij Santema een grote rol. Bak: “Hij was van orthodox-hervormde huize, een uitgesproken aanhanger van de Volkskerkgedachte, die sterk hechtte aan de trits ‘God, Nederland, Oranje’.” Hij werd actief voor de NCRV en gemeenteraadslid voor de Christelijk Historische Unie.
Al in 1933 waarschuwde hij: “Halfheid en slapheid zetten de poort open voor fascisme”. Zijn afkeer van Hitler nam toe toen hij in 1934 op doorreis was in Duitsland, samen met een dominee die een onderscheiding in Boedapest ging ophalen. Bak: “Hotels in Leipzig weigerden de dominee, die ze met zijn spitse neus en donkere haar voor Jood aanzagen.”
Vrij Nederland
Onder Duitse bezetting komt Santema in 1942 in contact met Wim Speelman, verantwoordelijk voor de distributie van Vrij Nederland. Santema helpt met de verspreiding van dit blad, met onderduikadressen voor Joden. Na een inval bij verzetsvrienden, eind 1942, neemt Santema de wijk uit Sneek naar Amsterdam, met valse papieren op zak.
Daar treedt hij toe tot de top van het door Speelman geleide Trouw. De krant was net afgesplitst van het eveneens protestantse maar iets progressievere Vrij Nederland. Santema zal dat niet hebben toegejuicht, vermoedt Bak. “Santema was ook mede-oprichter van de Raad van Verzet, die nogal wat linkse figuren kende, onder wie communistenleider Gerben Wagenaar. Dat daar die orthodox-hervormde Santema tussen zat, terwijl in Trouw artikelen stonden tégen het communisme, maakt hem uniek.”
Ternauwernood ontsnapt hij najaar ’43 aan arrestatie: een kogel doorboort zijn jaspand. Ophouden was geen optie. Bak: “Voor Santema was verzet een geloofskwestie. De strijd staken betekende ongehoorzaam zijn aan God.”
Enkele weken later is het mis. De Sicherheitsdienst wacht hem op in een pand waar Trouw-verspreiders samenkwamen. Bak: “Hij liep nietsvermoedend de trap op, toen de SD hem op de nek sprong. Hij kon het nog op een lopen zetten. Maar toen de SD’ers ‘Houd de dief!’ riepen, is hij gestuit door burgers.”
Santema bleef ondanks zware mishandelingen in gevangenschap in Kamp Haaren zwijgen over Trouw-medewerkers, volgens Bak. Maar wel bevestigde hij, vermoedelijk murw gebeukt, impliciet de identiteit van een gearresteerd lid van de Raad van Verzet door deze in een verhoorkamer bij zijn naam te groeten. Op een clandestien briefje schreef Santema dat hij zich hierdoor ‘een gebroken man’ voelde.
Momenten van grote twijfel
In gevangenschap schrijft Santema gedichten. ‘Door de tralies schijnt de zon’ was de eerste regel van een gedicht, die ook de titel van Baks biografie is. De tweede regel luidt: ‘Maar ik voel me vandaag wel wat alleen’. Bak: “Hij was een optimistisch gestemde man, maar kende in gevangenschap ook momenten van grote twijfel”.
De Trouw-leiding krijgt in augustus 1944 een bericht dat ze aanzien voor een ultimatum van de Sicherheitsdienst: als ze niet stoppen met de verspreiding van Trouw, zullen de gevangen Trouw-medewerkers worden gefusilleerd. Het besluit daar niet op in te gaan heeft gezorgd voor grote trauma’s bij alle betrokkenen. Bak concludeerde al in voorgaande studies dat het briefje van bezorgde familieleden kwam, en niet van de Duitsers. Die hadden al besloten dat ze de 23 zouden ombrengen.
Op 9 augustus werden Santema en vijf andere Trouw-verspreiders doodgeschoten door een vuurpeloton in kamp Vught. De zestien andere verspreiders werden de volgende dag gefusilleerd.
Peter Bak: ‘Door de tralies schijnt de zon’, Noordboek; 208 blz., 18,90 euro. De boekpresentatie in de raadszaal Súdwest-Fryslânis is vrijdagmiddag om 16.00 hier te volgen
Lees ook:
Deze historicus blijft erbij: het ultimatum van de nazi’s aan Trouw was fake
Stop met het verspreiden van Trouw om de levens van 23 mannen te sparen. Zo luidde het duivelse ultimatum waarover de top van Trouw vandaag precies 75 jaar geleden vergaderde. Volgende maand verschijnt een boek van historicus Peter Bak over deze pijnlijke kwestie.
