Robbert Dijkgraaf: ‘Wetenschap is het laatste reservaat van optimisten’

Robbert Dijkgraaf, directeur bij het Institute for Advanced Study (IAS) in Princeton en Leon Levy Professor, sprak zondagmiddag in de Rode Hoed in Amsterdam de 30ste Abel Herzberglezing uit. Dit is een ingekorte versie van de door Trouw en debatcentrum de Rode Hoed georganiseerde lezing. Bekijk hieronder zijn volledige toespraak en het vraaggesprek met hoofdredacteur Cees van der Laan en lezers.

“Zo groot kan de wijsheid niet zijn of de domheid is altijd groter.” Deze woorden van Abel Herzberg vangen goed de gemengde gevoelens bij de stand van de wetenschap en van kennis in het algemeen.

Enerzijds is het de beste tijd voor de wetenschap. Nog nooit hebben we zoveel begrepen. Nog nooit zijn er zoveel onderzoekers en universiteiten geweest. En nog nooit hebben zovelen over de hele wereld toegang tot al deze kennis, mede dankzij de moderne technologie. Kennis is doorgedrongen tot in de haarvaten van de maatschappij en heeft ons leven onherkenbaar veranderd.

Anderzijds is het de slechtste tijd voor de wetenschap. Kennis ligt overal onder vuur. Menigeen voelt zich plotseling vrij de waarheid te manipuleren en verdacht te maken. Een vloedgolf van nepnieuws, alternatieve feiten en complotdenken verspreidt zich steeds makkelijker over de wereld, geholpen door diezelfde technologie. Feiten zijn obstakels om handig te vermijden, een genuanceerde mening is een retorisch zwaktebod en de elementaire regels van de logica zijn optioneel. Complexiteit is een Gordiaanse knoop die het best met een botte redenering kan worden doorgehakt. Experts worden gewantrouwd, hun advies weggezet als “ook maar een mening”, of het nu gaat over klimaatverandering, immigratie of vaccinaties.

Donald Trump

In mijn nieuwe thuisland vestigt Donald Trump het wereldrecord liegen en bedriegen. Journalisten hebben gedurende zijn presidentschap al meer dan twaalfduizend onwaarheden en misleidende uitspraken geteld. Hij en zijn politieke medestanders hebben geen scrupules klimaatverandering af te doen als een complot van buitenlandse mogendheden. Wetenschappelijke adviesraden worden ontbonden en stringente milieumaatregelen teruggedraaid om vrij baan te geven aan vervuilende industrieën. Ieder jaar stelt de regering de meest draconische bezuinigingen op onderzoeksbudgetten voor. Gelukkig heeft het Congres deze voorstellen tot nu toe naast zich neergelegd.

Ook in Nederland schroomt een populistisch politicus niet te beweren dat universiteiten de samenleving “ondermijnen”, terwijl zijn doel natuurlijk exact het omgekeerde is, namelijk de universiteiten en kennis in het algemeen te ondermijnen. Mijn antwoord daarop is trouwens: ‘Ja, het is waar, de wetenschap ondermijnt, namelijk vooringenomen ideeën en dogmatisch denken.’

De media spelen een dubieuze rol in dit alles. Menig inhoudelijk debat wordt tegenwoordig gegoten in het talkshowformat. Bij deze kijkbuis-kooigevechten zal de expert, gehouden aan alle nuances en onzekerheden van de waarheid, al direct met 1-0 achter staan, terwijl de tegenstander, niet gebonden aan de feiten, alle dichterlijke vrijheden van hyperbool en misleiding kan aanwenden. Zelfs als een charlatan publiekelijk wordt ontmaskerd, dan wordt vaak vergoelijkend gezegd ‘toch goed dat de kwestie is aangekaart’.

Techno-optimisme

Een sinistere rol wordt gespeeld door de grote technologiebedrijven die zonder enige terughoudendheid deze misstanden faciliteren en zelfs actief propageren vanuit een gevaarlijke combinatie van naïef techno-optimisme en arrogant monopolistisch winstdenken.

Dat technologie, met de beste bedoelingen ontwikkeld door onderzoekers om de uitwisseling van wetenschappelijke informatie te vergemakkelijken (nota bene door natuurkundigen die met duizenden aan één deeltjesversneller samenwerkten), nu door demagogen wordt ingezet tegen de verspreiding van legitieme kennis, laat weer eens zien hoe amoreel technologie is.

Het is uiterst wrang dat de handigste manipulatoren van deze digitale wereld niet in academische kring worden gevonden maar onder autoritaire leiders –van Trump, de zelfbenoemde Shakespeare van Twitter, tot de Filippijnse dictator Rodrigo Duterte, die als eerste van Facebook een politiek wapen maakte.

Grote vragen

Deze aanzwellende aanvallen op de redelijkheid leiden niet alleen tot de verspreiding van misinformatie, de verdachtmaking van expertise en de onderdrukking van inhoudelijk debat. Ze tasten de fundamenten van onze vrijheid en democratie aan, en de instituties die deze waarden beschermen. Dit noopt tot enkele grote vragen. Wat is exact de rol van de kennis in onze samenleving? Waarom staat deze plotseling onder druk? En wat kunnen wij als individu en als samenleving hiertegen doen?

In mijn ogen is de gestage groei en verspreiding van kennis een van de weinige fundamenten voor een realistisch vooruitgangsgevoel. Kennis van de wereld, de natuur, de mens, de cultuur en het verleden. Kennis permanent verfijnd en geverifieerd door experts en beschikbaar gesteld voor iedereen. Met de wetenschap als zuiverste kennisproducent, misschien wel het laatste reservaat voor optimisten.

Kennis is de enige grondstof die groeit in het gebruik. Met iedere nieuwe gedachte, historische vondst, berekening of observatie, hoe ogenschijnlijk marginaal en irrelevant ook, neemt ons collectieve inzicht toe. Iets nieuws leren is altijd een stap voorwaarts, ook al zijn het de donkerste feiten. En het tempo van ontdekkingen groeit ook nog eens, gevoed door steeds verfijndere methoden en instrumenten, gedragen door een uitdijende gemeenschap van geleerden, afkomstig uit bredere sociale en culturele kringen, en onderling verbonden via moderne communicatiemiddelen.

Foutief stukje

Toegegeven, wetenschap is wat wetenschappers doen en niets menselijks is de wetenschapper vreemd. We lezen over fouten en fraude, misvattingen en mislukkingen, maar die tegenslagen zijn in het algemeen tijdelijk en minder ingrijpend dan de media ons willen doen geloven. De wetenschap is een van de minst vriendelijke omgevingen voor bedriegers en fantasten. Vroeg of laat, en meestal vroeg, vallen die door de mand. Niet zo zeer omdat wetenschappers een hogere moraliteit bezitten, maar eerder door de aard van kennis. Het is moeilijk aan zo’n grandioos bouwwerk, deze intellectuele kathedraal, gemaakt gedurende vele eeuwen, met alle dwarsbalken en zwaluwstaarten van onderlinge consistenties, zomaar een foutief stukje toe te voegen. Uiteindelijk hebben de feiten het laatste woord.

Is er reden tot pessimisme dat de wetenschap snel zijn natuurlijke grenzen bereikt? Of dat althans de limiet van ons menselijk vermogen om de wereld te begrijpen in zicht komt? Ik ben eerder steeds weer verbaasd hoeveel meer we in staat zijn te begrijpen dan we voor mogelijk hielden. Een nieuwe wereld opent zich onder onze ogen, grotendeels door de mens zelf geschapen. Kort gezegd, verplaatst de wetenschap zich van het ontdekken en onderzoeken van de bouwstenen van de werkelijkheid—zoals de atomen, genen en bits die de basis vormen van materie, leven en informatie—naar het bouwen van een nieuwe werkelijkheid, met combinaties die de natuur nog niet eerder heeft ontdekt. We noemen deze materialen, levensvormen en intelligenties ‘kunstmatig’, maar dit proces is niets anders dan de natuurlijke evolutie voortgezet en versneld door mensenhand.

Grafieken

Maar geeft al deze kennis ook een betere wereld? Er is een prominente school van geleerden die graag de stijgende lijn van de wetenschap rechtstreeks doortrekt naar de samenleving als geheel. Deze techno-optimisten beargumenteren dat de afgelopen eeuwen bijna alle aspecten van het leven wereldwijd zijn verbeterd. Zo laat de Amerikaanse psycholoog Steven Pinker in zijn recente boeken aan de hand van honderden grafieken­­ zien dat levensverwachting, inkomen en onderwijs zijn gestegen, en dat misdaad, armoede en ziekten zijn gedaald.

Er is ook scherpe kritiek op dit simplistische vooruitgangsgeloof. Er is namelijk een vergelijkbare verzameling van grafieken die precies de andere kant op wijzen. Klimaatverandering, ontbossing, verzuring van de oceanen, verlies van biodiversiteit, economische ongelijkheid zijn even spectaculair toegenomen—de keerzijde van dezelfde industriële vooruitgang die zo veel materiële voorspoed heeft gebracht. Er is onmiskenbaar vooruitgang in de gezondheidszorg, maar welvaart brengt ook weer welvaartsziekten. In sommige landen en onder sommige bevolkingsgroepen is recent de levensverwachting weer gaan dalen.

Tegenreacties

De groei van kennis is echter onmiskenbaar, onafwendbaar en onomkeerbaar. Per definitie graaft onderzoek steeds verder en legt deze diepere verbanden bloot. Daarmee neemt ook de relevantie voor de samenleving toe. Er is nauwelijks een maatschappelijk onderwerp te bedenken waarin onderzoek géén rol speelt. De toenemende invloed van de wetenschap verklaart de heftige tegenreacties. Kennis wordt de mond gesnoerd, omdat het zo’n duidelijke boodschap heeft. En uit onmacht richt men de pijlen op de boodschapper.

Hoe kunnen we de aanvallen op de waarheid keren en kennis het maatschappelijke respect geven die zij verdient?

Populistisch virus

Na de verkiezing van Trump zei een commentator dat een deel van het electoraat­­ het gevoel had dat het land ernstig ziek was en bereid was een experimenteel medicijn te nemen. Nu heeft het land een ernstige infectie opgelopen­­, die zich gestaag verspreidt over de andere staatsorganen, zoals de wetgevende en rechterlijke macht, en het ambtelijke apparaat. Het populistisch virus verspreidt zich ook over Europa en de rest van de wereld. Zelfs een oude democratie als het Verenigd Koninkrijk blijkt niet immuun.

Maar, als ik de metafoor van een infectie doortrek, we zien ook het afweersysteem in werking treden. Vele individuen en instellingen – schrijvers en journalisten, onderzoekers en ondernemers, universiteiten en internationale organisaties – zijn wakker geschrokken en voelen zich geroepen de fundamentele waarden van redelijkheid, tolerantie en de vrije uitwisseling van ideeën te verdedigen. Misschien is deze stresstest van de Verlichting de wake-upcall die de wereld periodiek nodig­­ lijkt te hebben. Na een infectie bouwt het afweersysteem immers een reservoir aan antilichaampjes op die een volgende infectie helpt voorkomen.

Het is een wrange constatering dat de waarden van redelijkheid, compassie, solidariteit, humanisme en internationale samenwerking vaak het best gedijen na een immense catastrofe. Het is geen toeval dat juist de nuchtere naoorlogse jaren de bloei zagen van hoger onderwijs, sociale stelsels en intergouvernementele organisaties, zoals de Verenigde Naties, de Europese Unie en de Wereldbank. Helaas lijken deze lessen na een of twee generaties makkelijk vergeten.

Atoomgeheimen

Ik heb het voorrecht in dezelfde kamer te werken als Robert Oppenheimer, de vader van de atoombom. Als ik mijn kantoor binnenloop denk ik vaak hoe in zijn tijd bij de deur twee gewapende mariniers stonden. Zij bewaakten de kluis met de atoomgeheimen van de Verenigde Staten. Je kunt je nauwelijks een pregnanter beeld van de relevantie van wetenschap voorstellen.

In de ogen van Oppenheimer was de ontwikkeling van kernwapens een even grote schok en bedreiging van bestaande dogma’s en wereldbeelden, als de geboorte van de wetenschap in de vroegmoderne tijd. Hij dacht dat de komst van de kernbom de ultieme alarmbel was voor de mensheid. Het was zijn hoop, wellicht wanhoop, dat de acute dreiging van deze vreselijke wapens de komst van wereldvrede en internationale broederschap zou brengen, en het definitieve einde zou inluiden van nationalisme en ideologie. Helaas moeten we constateren dat de mensheid ook dit alarm negeerde, de wekker in de slaapstand zette en verder dommelde.

Koud en kil

Wat kunnen we dan wel doen om deze ontwikkelingen te keren? Allereerst dient de wetenschap een correct beeld van zichzelf te presenteren. Er is geen noodzaak de negentiende-eeuwse strijd tussen Verlichting en Romantiek nog eens over te doen en de schijntegenstelling tussen de rede en de emotie te bestendigen. Het is een misverstand dat kennis altijd kil en koud is. Dat de wetenschap zich slecht verhoudt met de menselijke natuur. Dat waarheid en schoonheid tegenover elkaar staan.

Als we kennis een positieve kracht willen laten zijn, moeten we niet alleen de eindproducten, maar ook de methodes om die inzichten te bereiken omarmen. Zoals de beroemde uitspraak van Einstein luidt: “Verbeelding is belangrijker dan kennis. Want kennis is beperkt tot alles wat we nu kennen en begrijpen, terwijl de verbeelding de gehele wereld omvat, en alles wat er ooit zal zijn om te weten en te begrijpen.” De rol van de wetenschap gaat verder dan het produceren van nuttige technologie en praktische oplossingen. Het is de meest systematische manier om de wereld, de mens en ons denken te begrijpen. Kennis van het weefsel van de werkelijkheid, hoe gebrekkig en incompleet ook, moet reflecteren op wat het betekent mens te zijn en ons helpen de weg voorwaarts te vinden.

Als we denken over onze plaats in het heelal, in die oneindigheid van ruimte en tijd, duizelt het ons gemakkelijk. Hoe nietig, kortstondig en onbeduidend is het menselijk bestaan, hier op planeet Aarde, draaiend rond een gemiddelde ster in een uithoek van de Melkweg, vergeleken met de enormiteit van dit kosmisch spektakel. Maar we hebben wel balkonstoelen voor de voorstelling. Wij hebben het zeldzame vermogen het universum te aanschouwen. Via ons mensen, met al onze beperkingen en onvolmaaktheden, kijkt het universum naar zichzelf. Het is ons voorrecht en onze plicht de wereld te bevragen en naar vermogen te begrijpen. En, nog belangrijker, ervan doordrongen te zijn dat de wereld begrepen kan worden. Ik zou zelfs willen zeggen, wil worden.

Lees ook:

Abel Herzberglezing 2018 door Sigrid Kaag: stilzwijgen over populisme is gevaarlijk

Minister Sigrid Kaag voor buitenlandse handel zei in de Abel Herzberglezing van 2018 dat de democratische rechtsstaat in Nederland veel luider verdedigd moet worden. Ook als weerwoord op PVV en Forum voor Democratie.

Abel Herzberglezing 2017 door Khadija Arib: We zijn te lang onverschillig geweest

Waar ging het mis tussen autochtone Nederlanders en nieuwkomers? Dat was het thema van de 28ste Abel Herzberglezing, die in 2017 werd uitgesproken door Tweede-Kamervoorzitter Khadija Arib.