Regels en wetten met evenzoveel uitzonderingen en bepalingen, wie snapt het nog?

Uitvoering van wetten en regels is te moeilijk in Nederland. Burgers zien te vaak door de bomen het bos niet meer, dat staat in een nieuw rapport van een speciale stuurgroep op dit gebied. Het UWV, de IND en de voedsel- en warenautoriteit NVWA schreven mee.

Twee jaar geleden bleek ook al dat regels te ingewikkeld zijn. In het nieuwe rapport staat dat de situatie sindsdien niet verbeterd is. De complexiteit lijkt eerder te zijn toegenomen. “Uitvoerders, burgers en ondernemers begrijpen het niet meer”, schrijft de stuurgroep.

Dit raakt kwetsbare burgers. Volgens het rapport vinden meer dan een miljoen mensen het lastig te communiceren met de overheid. En dat terwijl ze in de praktijk juist te maken hebben met veel verschillende instanties. 14 procent van de burgers is negatief over de dienstverlening door de overheid. 1,2 miljoen burgers diende het afgelopen jaar een klacht of bezwaar in. Dat schaadt het vertrouwen en ondermijnt de legitimiteit van het overheidshandelen, zegt de stuurgroep.

De regels zijn zo complex dat een nieuwe crisis, zoals de toeslagenaffaire, volgens de stuurgroep niet kan worden uitgesloten. “Het is de vraag of je als burger nog krijgt waar je recht op hebt”, zegt een woordvoerder. “Het UWV weet soms zelf niet hoe een uitkering is opgebouwd. Rechtszekerheid van burgers en de rechtsgelijkheid met de overheid is in het geding. Fouten in de complexe uitvoering zijn onvermijdelijk en lastig te herstellen.”

Haast altijd kent een wet uitzonderingsregels of speciale bepalingen

De problemen bij de uitvoering hebben een aantal oorzaken. Als eerste de aard van regels zelf. Wetten zijn de afgelopen jaren regelmatig aangevuld uitgebreid of gespecifieerd. De socialezekerheidswetten en het belastingstelsel bijvoorbeeld. Verschillende groepen krijgen daarbinnen verschillende behandelingen, haast altijd kent een wet uitzonderingsregels of speciale bepalingen. De stuurgroep noemt dit ‘een stapeling van beleid’ dat te onbegrijpelijk is om nog uit te voeren.

Dit beleid vloeit voort uit politieke ambities met grote beloften en verwachtingen, staat in het rapport. Politieke partijen zijn het regelmatig zo oneens, dat beleid versnipperd raakt. Dienstverleners kunnen niet alle politieke beloften waar maken.

Er zijn tevens te weinig technische middelen voorhanden. Uitvoerders gebruiken verouderde ICT-systemen, die moeilijk met elkaar communiceren. Gegevens van personen uitwisselen gaat te traag. Ook wordt de privacywetgeving (AVG) volgens experts te streng geïnterpreteerd.

Kan het anders?

In het rapport van de stuurgroep staat dat de toekomst een radicaal andere aanpak vereist, die haaks staat op de huidige manier van werken. “Alle creativiteit moet hiervoor worden aangeboord.”

Mirko Noordegraaf, hoogleraar publiek management aan de Universiteit Utrecht, doet onderzoek naar beleids- en uitvoeringssuccessen. Hij gelooft niet in ‘radicale verandering’. “Je moet realistisch zijn”, zegt Noordegraaf. “De politieke en ambtelijke praktijk blijkt te weerbarstig om zomaar om te gooien.”

Hij heeft wel een paar tips voor de komende jaren. “Benader de burger met duidelijke taal: korte en lichte brieven werken veel beter.”, zegt Noordegraaf. Ook moet er ruimte zijn voor discussie bij individuele gevallen. “Als een burger niet binnen een hokje van de wet valt, is er overleg nodig. Zo kun je op maat behandelen, of concluderen dat een wet niet deugt.” In dat geval moeten ambtenaren hun ervaringen snel kunnen delen met bestuurders en politici. “Dan is er zicht op misstanden en ruimte voor tegenspraak bij complex beleid.”

Lees ook:
Nationale Ombudsman: ‘De overheid is eigenlijk een recidivist’
Premier Rutte beloofde vorig jaar een nieuwe bestuurscultuur, maar de Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen merkt daar weinig van. ‘Er wordt nog steeds te veel beloofd, en te weinig geluisterd.’