Project Anne Frank: hoe een ambitieus plan uit de bocht vloog

Gezaghebbende instellingen, experts en adviseurs werkten graag mee aan het project om de verrader van Anne Frank te vinden. De aanpak met moderne opsporingstechniek sprak aan, maar het eindigde in een vernietigend oordeel over het resultaat. Journalist Hella Rottenberg reconstrueerde de werkwijze van het coldcaseteam.

Op 2 oktober 2017 lanceert documentairemaker Thijs Bayens bij De Wereld Draait Door zijn ambitieuze project Cold Case Diary. Met een team van top FBI’ers, negentien specialisten uit drie landen en splinternieuwe technieken gaan ze een mysterie te lijf, dat al decennia om oplossing schreeuwt. Wie heeft Anne Frank verraden?

Op 4 augustus 2019, de datum dat de familie Frank precies 75 jaar eerder uit het Achterhuis werd gesleept, hoopten ze met een antwoord te komen. Op de vraag van Matthijs van Nieuwkerk hoe groot Bayens de kans acht dat hij dan één naam heeft, antwoordt Bayens: “Zeer groot”. “Zeer groot?”, vraagt Van Nieuwkerk voor zekerheid. “Ja, zeer groot”, bevestigt Bayens.

Het project trekt ook internationaal de aandacht, vooral in Amerika. The Today Show van NBC kondigt het onderwerp aan als ‘high-tech history’ en ‘the ultimate cold case’. Ruim een jaar eerder was het idee ontstaan. In het kleinste dorpje van Afrika kennen ze de naam Anne Frank, wist Bayens. En toen hij een keer over de Prinsengracht fietste kwam er een ‘argeloze gedachte’ op. Bij DWDD vertelt hij dat we alles weten van Bonifatius en van Willem van Oranje, maar niet van Anne Frank. ‘Dat is niet opgelost. Dat móet gebeuren.’

Bayens zag de productie al voor zich. Een serie pakkende tv-documentaires, waarin in elke aflevering een scenario wordt onderzocht en verworpen tot tenslotte de waarheid boven komt drijven. Coldcase-onderzoek is een populair tv-format met echte FBI-agenten waarmee producenten goud geld verdienen. History Channel past het recept ook toe op het verre verleden, bijvoorbeeld in een reeks over Hitler, die ontsnapt zou zijn naar Argentinië.

In februari 2017 richt Bayens met filmproducent Pieter van Twisk als compagnon Proditione Media op, een bedrijf voor het maken en de verkoop van films, formats en producties voor tv, theater en internet. ‘Proditione’ is Latijn voor ‘verraad’.

Colombiaanse drugskartels

Via kennis Luc Gerrits, een oud-politieman en medefirmant, komen de initiatiefnemers in contact met Vince Pankoke, een gepensioneerde FBI-agent die zijn sporen heeft verdiend met undercover speurwerk naar Colombiaanse drugskartels. Dat ze een FBI’er zonder enige kennis van Nederland, de Duitse bezetting en de Nederlandse en Duitse politie aanzoeken als teamleider heeft een reden. Er is een frisse blik van buiten nodig, luidt de argumentatie. Niet de blik van de Nederlandse politie, die had in oorlogstijd immers een bedenkelijke rol gespeeld en had na de oorlog tweemaal onderzoek gedaan naar het verraad van de onderduikers op Prinsengracht 263 zonder dat het iets had opgeleverd.

Nu Vince Pankoke erbij betrokken is, wordt het tijd voor een promotievideo. Hij is een goede keuze als hoofdrolspeler: een rustige, innemende man die vertrouwen wekt. Bayens filmt hem terwijl ‘het team met Nederlandse acteurs bezig was een reeks gebeurtenissen te reconstrueren’, zo valt te lezen in Het verraad van Anne Frank, het boek dat drie weken geleden verscheen en grote ophef veroorzaakte.

Voor de financiering van het megaproject met een begroting van enkele miljoenen rekent het team vooral op de filmopnames, begreep politiehistoricus Guus Meershoek toen hij in het najaar van 2017 met Pankoke sprak. “Ze dachten aan een Netflix-serie, die heel veel geld zou opleveren.” Andere producten, zoals een boek en een podcast zouden daaruit voortvloeien. Die opzet mislukt. Er moet naar alternatieve financiering worden gezocht.

Pankoke, Bayens en Van Twisk kloppen met hun plan voor een forensisch opsporingsonderzoek aan bij instellingen, archieven en gespecialiseerde historici en vragen om medewerking. Ze hebben het over invoeren van kilometers documenten in computers, die ze met behulp van algoritmen zouden doorvorsen om patronen en verbindingen te ontdekken. Big data, artificial intelligence, een internationaal multidisciplinair team van psychologen, datawetenschappers, criminologen, FBI-opsporings- en profileringsexperts, superieure computers en de modernste technieken, dat zijn de buzz-woorden.

Twijfel

De Anne Frank Stichting vond het idee interessant, al kwam de aanpak directeur Ronald Leopold en historicus Gertjan Broek erg ambitieus voor. Bij succes zou het project veel inzicht kunnen opleveren over de interactie tussen Nederlandse en Duitse instanties. Maar ze betwijfelden of het coldcaseteam de verrader(s) van de onderduikers in het Achterhuis daadwerkelijk zou kunnen aanwijzen. Ook bij het Niod, het Joods Historisch Museum, de archieven van gemeente en rijk en experts als David Barnouw, Erik Somers en Guus Meershoek vond het coldcaseteam een welwillend oor. Meershoek herinnert zich: “Ze gaven heel hoog op van nieuwe technieken. Daar kon ik me wel iets bij voorstellen.”

Eenmaal verzekerd van de medewerking van de belangrijkste Nederlandse instituten en historici, vraagt Proditione Media subsidie aan bij de gemeente Amsterdam. De lijst van instellingen en kenners van de bezetting die onder leiding van de ‘gelauwerde FBI-agent Vince Pankoke’ het onderzoek zouden gaan uitvoeren en het innovatieve karakter van het project maken indruk. De gemeente is op zoek naar onderwerpen om met behulp van big data gegevens uit het Stadsarchief toegankelijk te maken. Het coldcase-project Anne Frank past daar goed in, vindt men op het stadhuis. De subsidieaanvraag beschrijft het project heel summier, maar voor het gemeentebestuur is dat voldoende om 100.000 euro toe te kennen en nog eens 40.000 uit te trekken voor een expositie in het Stadsarchief.

Pankoke, Van Twist, Bayens en wat medewerkers gaan aan de slag. Archieven worden doorgesnuffeld, oude politierapporten gelezen, nazaten van getuigen gezocht. En al gauw levert de zoektocht tot hun eigen verrassing iets op. In februari 2018 vindt Vince Pankoke een door Otto Frank getypt afschrift van een briefje waarin een anonieme verklikker notaris Arnold van den Bergh, een lid van de Joodse Raad, ervan beschuldigt de schuilplaats in het achterhuis van de Prinsengracht te hebben verraden aan de nazi’s.

Smoking gun

Het is nog aan het begin van de opsporing en er moeten nog tientallen scenario’s worden nagevlooid. Maar voor Vince Pankoke kwam op dat moment het onderzoek op z’n kop te staan, zo staat in het boek te lezen. Toen het Amerikaanse televisieprogramma 60 minutes van CBS drie weken geleden als eerste het nieuws over Arnold van den Bergh bracht, zei Pankoke op de vraag of het in 2018 gevonden briefje als een ‘smoking gun’ voelde: ‘Not a smoking gun, but a warm gun, with the evidence of the bullet nearby’. Vrij vertaald: Pankoke vindt het het briefje niet het definitieve bewijs, maar wel een zeer sterke aanwijzing.

De 100.000 euro van de gemeente is bij lange na niet genoeg om het project te financieren. Proditione Media stapt naar literair agent Marianne Schönbach. Zij dacht ‘gelijk dat het heel groot kon worden’. “Dit team haalt totaal nieuwe informatie boven tafel, met een echt andere kijk op de geschiedenis”, vertelde ze aan Boekblad. Als vliegen op een pot stroop komen uitgevers op een ronkende reclametekst af. Op de London Book Fair, in april 2018, maakt Schönbach er de klapper van de beurs van. Volgens het journalistieke onderzoeksplatform Follow the Money telde uitgeverij Ambo Anthos 150.000 euro neer voor de Nederlandse rechten en betaalde de grote Amerikaanse uitgever HarperCollins 400.000 euro voor de wereldrechten.

Dagboek van Vince Pankoke

Vince Pankoke was in oktober 2017 op de website coldcasediary.com van het Anne Frank-project zelf begonnen met een dagboek. Op 10 mei 2018, vlak na de boekdeal, stopt hij daarmee. ‘Vanwege de gevoeligheid van ons onderzoek heb ik besloten om mijn dagboek voorlopig te staken. (…) Indien mogelijk zal meer informatie worden gedeeld als het moment daarvoor is aangebroken’, schrijft hij. Dat moment breekt pas aan als het wereldwijde embargo op het boek op 17 januari jongstleden voorbij is. Tot die tijd is strikte geheimhouding de leidraad van het coldcaseteam.

In oktober 2018 is het onderzoeksteam definitief samengesteld. Het bestaat uit de firmanten Bayens, Van Twisk en Gerrits, die de financiën doet, FBI’ers, twee informatici en verder jonge onderzoekers of net afgestudeerde historici. In het team zit, zoals Guus Meershoek opmerkt, niemand met credits op het gebied van oorlogsgeschiedenis en bezetting.

De Nederlandse experts – die overigens zonder hun medeweten op de subsidieaanvraag bij de gemeente prijkten – hebben na enkele oriënterende gesprekken met Pankoke c.s. geen contact meer met het coldcaseteam. David Barnouw haakt af als hij voor geheimhouding moet tekenen, anderen horen niets meer. Alleen de Anne Frank Stichting, die wél geheimhouding belooft, blijft tot 2019 regelmatig geraadpleegd.

Cohen en Van Boxtel als adviseurs

Wel worden er vooraanstaande adviseurs in de arm genomen. De voormalige Amsterdamse burgemeester Job Cohen en Roger van Boxtel, op dat moment president-directeur van de Nederlandse Spoorwegen, ontmoeten in november 2018 Thijs Bayens in de lobby van het Amsterdamse Hilton hotel. Aan hen de vraag of ze met Bayens en Van Twisk willen bekijken hoe je het verraad van Anne Frank ‘maatschappelijk en communicatief zou moeten inbedden’.

Job Cohen vond de benadering interessant, vertelt hij. Een politieonderzoek en big data, dat was nog nooit gebeurd. Roger van Boxtel ziet de potentie wel van een coldcase-onderzoek, daar kan iets nieuws uitkomen. Spannend. En het project was goed omdat het de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levend hield. Van Boxtel: “Het was onze taak de zorgvuldigheid te bewaken van het aanwijzen van een eventuele schuldige via een coldcasemethode.” Op de vraag waarom zij nodig waren, tenzij er een brisante ontdekking werd gedaan – een joodse verrader – reageert hij geïrriteerd: “Nee, niet alleen als het om een jood zou gaan. Ook als het de buurvrouw was geweest. Ik heb toen niet gevoeld dat er iets anders achter zat.”

De tweede keer neemt de adviesraad, zoals het coldcaseteam hen doopte, een kijkje in het kantoor in Amsterdam Noord. Daar zijn ook Emile Schrijver, directeur van het Joods Historisch Museum, en ondernemer Michiel Westermann als adviseurs bij aanwezig. Van Boxtel: “Muren volgeplakt met gezichten. Schema’s en strepen die de relaties aangeven. Zoals je in tv-series ziet. Er werd serieus gewerkt.”

Ook Cohen vond het er degelijk uitzien, Hij vond dat ‘het heel grondig’ werd aangepakt. Een werkplan of projectvoorstel hebben ze nooit gezien. Cohen en Van Boxtel gingen er stilzwijgend vanuit dat de historische kennis gewaarborgd was.

Krijgsmachtrabbijn

Een bezoeker van het eerste uur aan het kantoor is Menachem Sebbag, krijgsmachtrabbijn. Bij toeval is hij Bayens tegengekomen en het klikt tussen die twee. In december 2018 houdt Sebbag een chanoeka-diner. Daarvoor zijn Joden uit zijn netwerk bij defensie en de politie uitgenodigd, en Thijs Bayens is ook te gast. Hij mag de aanwezigen over zijn project vertellen.

Michel Theeboom van het Joods Politienetwerk, dat werkt aan diversiteit en bestrijding van antisemitisme, gaat die avond met Bayens in gesprek en biedt aan te helpen met contacten bij de politie en in de joodse gemeenschap. “Onze wens is te doorgronden waarom zoveel Nederlandse politiemensen fout zijn geweest en Joden hebben opgepakt”, vertelt Theeboom. Zo begreep hij ook de insteek van Thijs Bayens: het systeem dat dit mogelijk maakte blootleggen.

Heel soms wordt een vergadering van de adviseurs belegd. Ze krijgen te horen dat van de 30 scenario’s er nog 11 of 12 over zijn. In de zomer van 2019 worden nog vier plausibele scenario’s onderzocht. Van Boxtel: “Het was een trechtermodel. Het werd steeds nauwer. De joodse notaris werd wel genoemd, maar niet exclusief.” In januari 2020 vergaderen ze in Utrecht, op het NS-kantoor van Van Boxtel.

Ongemakkelijke sfeer

Daar vragen Bayens en Van Twisk of de adviseurs de geheimhoudingsverklaring, die hun een halfjaar geleden is voorgelegd, nog gaan tekenen. Er ontstaat een ongemakkelijke sfeer, vertelt Van Boxtel. Hij weigert, Schrijver zegt zich terug te trekken en verlaat de vergadering, de afwezige Cohen laat zich bijpraten door Van Boxtel en tekent evenmin. Vanaf dat moment, zegt Van Boxtel, had hij een steen in z’n maag.

Meerdere keren bespreekt de adviesraad de mogelijkheid dat de joodse notaris als verrader uit de bus komt. Hoe zit je redenering dan in elkaar om het uit te leggen? “Zo’n gesprek kwam niet tot een einde, want het stond nog niet vast. Een joodse verdachte kwam in de eerste sessie wel al ter sprake”, zegt Van Boxtel. Eind juli 2020, de vierde keer dat het coldcaseteam de adviesraad bijeenroept, krijgt Van Boxtel het gevoel dat er druk op het project kwam te staan. Er waren steeds financiële problemen, er moest tempo worden gemaakt, want het geld was bijna op. “Dat voelde niet goed”, zegt hij.

Tijdens die vergadering wordt de joodse notaris als de meest serieuze van twee of drie overgebleven ‘verdachten’ gepresenteerd. ‘Als dat maar niet waar is’, denkt Cohen. Van Boxtel hamert erop dat als ze uitkomen bij de notaris ze driedubbel zeker van hun zaak moeten zijn en het moeten kunnen bewijzen. En hoe ga je dat naar buiten brengen? Hij dringt aan een ervaren rot in ‘public confidence management’ erbij te betrekken en suggereert een naam.

Radiostilte

Ze horen niets meer en denken dat het project is gestrand. Ook de experts, het Niod en het Anne Frank Huis hebben geen idee waar het coldcaseteam staat. Intussen wordt de financiële nood gelenigd door enkele zakenlieden, twee vrienden van Bayens en Jaap Rosen Jacobson. Deze verstrekt een lening die terugbetaald zal worden zodra het boek er is en de Amerikaanse uitgever de laatste tranche van het voorschot uitkeert. Rosen Jacobson tekent voor geheimhouding en krijgt een conceptversie van het manuscript opgestuurd. Hij kijkt het vluchtig door.

Meer dan bij traditioneel historisch onderzoek vraagt de werkwijze van het coldcaseteam om tegenspraak, stellen deskundigen. Politieman Theeboom zegt: “De Amerikaanse manier van opsporing is anders dan de Nederlandse, die van feiten en omstandigheden uitgaat. De Amerikanen richten zich in de eerste plaats op het mogelijk motief. Via het motief komen ze bij mogelijke verdachten. Dat vraagt om meer tegenspraak, want het motief kan misleidend zijn.”

Het gebruik van big data en algoritmes kan mooie dingen opleveren, maar alleen als je grondige historische kennis inbrengt. Anders laat je de computer denken, stelt historicus Bart Wallet. “Het gevaar is dat je de tekst op één niveau leest, los van alles. Dat zie je hier gebeuren.” Maar tegenspraak, kennis van het onderwerp en peerreview, het tegenlezen door andere wetenschappers, ontbraken.

‘Prudent onderzoek’

Terug naar de lancering van het project bij DWDD. Bayens bezweert: “Het gaat om prudent onderzoek. Je gaat niet zomaar roepen, ook niet aan het eind, we hangen er een naam aan. Dat kan echt alleen maar als je het 100 procent zeker weet.”

In de nacht van 17 januari 2022 heeft 60 minutes van CBS de primeur over de verrader van Anne Frank. Rabbijn Menachem Sebbag zorgt voor de maatschappelijke inbedding en communicatie. Waarheid moet gezegd worden en de waarheid is dat Joden net als andere mensen zijn en soms moreel niet juist handelen als ze in hun bestaan bedreigd worden, zegt hij.

Job Cohen en Roger van Boxtel krijgen ’s avonds een appje van Bayens, dat de volgende dag het boek verschijnt. ’s Ochtends hoort Van Boxtel het radionieuws. De verrader is een joodse notaris, dat weet het coldcaseteam met 85 procent zekerheid. “Oh nee hè, there we go”, zucht hij.

Reactie van onderzoeksleider Pieter van Twisk

Waarom hebben jullie een adviesraad in het leven geroepen?

“De raad is in het leven geroepen om het bestuur van Proditione te adviseren bij de maatschappelijke kanten van het project. Dit stond geheel los van de inhoudelijke ontwikkelingen binnen het onderzoek.”

De raad is anderhalf jaar geleden voor het laatst bijeengeroepen en niet meer op de hoogte gehouden, terwijl jullie met een brisante uitkomst kwamen.

“De raad heeft adviezen uitgebracht in de periode dat het onderzoek nog geen eindvalidatie van de onderzochte scenario’s had ontwikkeld. De raad wilde niet inhoudelijk adviseren op het onderzoek zelf en kon dus verder niet adviseren na de finale scenario-validatie.”

Bij de lancering van het project zei Thijs Bayens alleen met een naam te komen, als er 100 procent zekerheid zou zijn. Waarom hebben jullie toch een naam gebracht zonder die zekerheid?

“Dat was helemaal aan het begin van het project. Thijs Bayens is niet als onderzoeker bij het project betrokken. Hij sprak tijdens de uitzending van DWDD ook als filmmaker. Het onderzoek en de onderbouwing van de eindconclusie komt voor verantwoordelijkheid van de onderzoeksleiding.”

Waarom hebben jullie het boek niet van te voren laten lezen aan deskundigen? Dat had toch een hoop ellende bespaard?

“De conclusies van het boek zijn geenszins onderuitgehaald en de meeste inhoudelijke kritiekpunten hebben wij in ons weerwoord afdoende weerlegd. Voor de context van de zaak zijn er veel deskundigen geraadpleegd. Als er fouten staan in het boek, en dat is natuurlijk altijd mogelijk, dan zijn wij uiteraard bereid deze in een volgende druk te herzien. Het manuscript is vooraf gelezen door een historicus van de uitgeverij Ambo Anthos en deze heeft zijn goedkeuring gegeven.”

Lees ook:

Gemeente Amsterdam onderzoekt terugvordering subsidie aan Anne Frank-project

Het Amsterdamse gemeentebestuur gaat bekijken of het de subsidie van 100.000 euro aan het bekritiseerde onderzoek naar ‘het verraad van Anne Frank’ kan terugvorderen. Dat heeft wethouder Touria Meliani aan de gemeenteraad laten weten.