De Efteling heeft afscheid genomen van de omstreden zwarte figuur Monsieur Cannibale, maar het park is nog niet klaar met vernieuwen. Hoe doen ze dat, en hoe gaan andere pretparken stereotypen te lijf?
Om de plek in de Efteling waar ooit Monsieur Cannibale ronddraaide, tegenover achtbaan Vogel Rok, staat nu een groot hek. De controversiële attractie moest na 33 jaar wijken. Tot genoegen van sommigen, die de zwarte figuur met een lepel door zijn neus stereotyperend en zelfs racistisch vonden.
Dat de Efteling Monsieur Cannibale wegdeed, is goed, vinden de bezoekers die op een dinsdagmiddag de regen trotseren in het pretpark. “Monsieur Cannibale was een beetje... apart”, zegt scholier Sanne (14) die in de Efteling op een schoolreis is. “Het is beter als er nu iets anders komt. Als ze het tenminste goed aanpakken.”
De kannibalistische figuur torende in de oorspronkelijke attractie uit boven ronddraaiende kookpotten, waarin bezoekers een ritje konden maken. De Monsieur moest de originele tegenhanger worden van de theekopjes die in veel andere pretparken rondzwierden, laat Efteling-woordvoerder Nina Hawinkels weten. De karikatuur viel echter niet in goede aarde; in 2014 haalde de Monsieur zelfs The Wall Street Journal, waarin de attractie een ‘racistische throwback naar de dagen van de VOC’ werd genoemd.
Nieuw jasje
Maar dat Monsieur Cannibale nu wordt vervangen, heeft niet zozeer te maken met de controverse, maar ook puur met het feit dat hij aan een onderhoudsbeurt toe was. Hawinkels: “Bij iedere attractie wordt na een tijd gekeken of hij nog aan de eisen van duurzaamheid, techniek en het tijdsbeeld voldoet.” Reacties van het publiek speelden dus geen doorslaggevende rol bij het herzien van de Monsieur, benadrukt ze.
Toch riep de Efteling advies in over het nieuwe jasje dat de attractie krijgt aangemeten. Het pretpark wil namelijk dat er op de plek van Monsieur Cannibale een toestel komt met Sindbad de Zeeman, een held uit het sprookjesepos Duizend-en-eennacht. De zeebonk past beter bij de Vogel Rok, die ook een mystieke, oosters-aandoende vormgeving heeft.
De Efteling vroeg Richard van Leeuwen, hoogleraar Arabische cultuur aan de Universiteit van Amsterdam, daarom om verschillende ontwerpen te bekijken en te beoordelen. Om echt van een adviseursrol te spreken, voert misschien wat ver, zegt Van Leeuwen zelf. “Ik heb ongeveer twee uur gepraat.” Van Leeuwen adviseerde het pretpark onder andere om Sindbad geen fez op te doen, een Turks hoofddeksel. Sindbad komt immers uit de Arabische wereld.
Van Leeuwen is met name gespecialiseerd in Duizend-en-een-nacht. Zijn vertaling van de raamvertelling, waarin de dappere Sheherazade aan de bloeddorst van de sultan ontkomt door hem zo’n spannend verhaal te vertellen dat hij haar wel in leven moet laten om te weten hoe het afloopt, geldt als een standaardwerk. Het verhaal is honderden jaren oud, maar heeft wat Van Leeuwen betreft nog niets aan aantrekkingskracht verloren. “Het idee dat Sheherazade het verhaal gebruikt als wapen tegen geweld en repressie, is nog steeds heel krachtig.”
Het ingewikkelde, legt Van Leeuwen uit, is dat het in een park zoals de Efteling gaat om een fantasie, niet per se om een realistische weergave van de werkelijkheid. “Authenticiteit is niet het doel. Je kunt wel authentieke elementen inbouwen, bijvoorbeeld in de decoratie, maar een één op-één weergave van hoe het écht is, wordt het niet. Het gaat immers om het prikkelen van de fantasie.” Van Leeuwen leverde daarom bijvoorbeeld niet een ánder, echt Arabisch hoofddeksel in plaats van de fez, maar adviseerde wel een Arabisch-aandoend ontwerp.
Pracht en praal
De werkelijkheid was wel het uitgangspunt bij een andere attractie in de Efteling, de Fata Morgana. De rondvaart gaat niet specifiek over Duizend-en-een-nacht, maar voert volgens de website van de Efteling over een vorstelijk paleis waar je ziet hoe ‘de sultan zich omringt met vrouwen, pracht en praal, terwijl de duistere gevangenissen zich vullen met criminelen en ratten’.
Volgens het pretpark is er voor de bouw van de Fata Morgana onderzoek gedaan in Marokko. Maar of de onderzoekers in de jaren tachtig inderdaad sultans in gouden paleizen in dat land hebben aangetroffen, is niet meer te achterhalen. De attractie staat voorlopig ook niet op de lijst voor herziening. Van Leeuwen, die daarom ook geen adviezen over de Fata Morgana heeft gegeven, is wel een tikkeltje verbaasd. “Dit lijkt toch wel op het clichébeeld van het Oosten waarin de sultan vermaakt dient te worden omdat hij anders op onthoofden overgaat, en waarin vrouwen in gevangenschap moeten wachten op de gunsten van de heerser.”
Hij ziet wel vaker dat fantasie en werkelijkheid door elkaar gaan lopen als het gaat om beeldvorming van de Arabische wereld bij het westerse publiek. “Iemand komt terug uit Caïro en zegt: het was er net Duizend-en-een-nacht. Maar dat is ongeveer hetzelfde als wanneer buitenlanders van Nederlanders zouden verwachten dat we hier op klompen en in klederdracht lopen en constant zouden schaatsen.”
Het is bij aanpassingen in een park zoals de Efteling ook zoeken naar ‘balans’, zegt Efteling-woordvoerder Hawinkels. Een deel van de magie van het park zit hem in de herkenning van plekken, personages en decors die de bezoeker al een keer eerder heeft gezien. “Je wil als park dat zowel de traditiegetrouwe bezoeker als de innovatieve bezoeker het leuk heeft”, zegt ze. “Er zijn heel veel verschillende meningen, er komt nu eenmaal een heel gemêleerd publiek.”
Inclusieve thema's
De thematische aanpassingen die de Efteling heeft gedaan zijn redelijk uniek, blijkt uit een belronde langs grotere pretparken. Sommige parken zijn zo nieuw dat ze minder rekening hoeven te houden met bezoekers die nu eenmaal komen voor de herkenning en de traditie. En bij nieuwe attracties kunnen nieuwe, inclusieve thema’s worden gekozen. Toverland – twintig lentes oud – heeft recent het park uitgebreid. “We hebben net een nieuwe achtbaan, en daar hoort een verhaal bij. Je moet een avontuur kunnen beleven”, legt woordvoerder Tessa Maessen uit. “Dan kies je iets wat sowieso voor iedereen leuk is.”
Er is een team ‘ontwerp en ontwikkeling’ dat het verhaal van de attractie bedenkt. “In Toverland draait alles om magie en tovenaars. Dus we kozen voor een verhaal over Merlijn en een feniks.” Met de achtbaan kun je de wedergeboorte van de feniks, waarbij hij gaat vliegen, van dichtbij meemaken, is het idee. Vleugels hebben is een democratisch thema, denkt Maessen. “Iedereen fantaseert weleens over hoe het zou zijn om te kunnen vliegen.”
In Pretpark Slagharen is zo’n twintig jaar geleden gekozen voor een wildwest-thema. Het park nam toen grotendeels afscheid van de pony’s waar het landelijke bekendheid mee had verworven. Maar in de loop der jaren is ook het cowboy-thema gemoderniseerd, vertelt marketing director Jo Ann Venema van Slagharen. “We wilden minder historische stereotypes van cowboys en indianen. Het wildwest-thema hebben we samen met een nieuw entertainmentbureau moderner gemaakt. De cowboys die er nu zijn, hebben een nieuw jasje aan dat ook veel kleurrijker is dan voorheen. Dat spreekt kinderen nog meer aan.”
Ook werden aan de personages die het park bevolken een boer en een mol toegevoegd, die kinderen van alles leren over verschillende gewassen. De show draait nu voor het tweede jaar. In het park liep ook ooit een als indiaan verklede acteur rond. Maar die acteur, Terence Da Silva, overleed in 2013, tot groot verdriet van fans. “Hij was niet te vervangen”, zegt Venema over hem. Er kwam nooit een nieuwe indiaan.
In andere parken spelen helemaal geen vragen over de thematiek. “Wij hebben een formule één-attractie, een achtbaan met een uilenthema bij het bos en een Mexicaans-westernattractie”, zegt de woordvoerder van familiepark Drievliet in Den Haag. “Daar is niets controversieels aan te ontdekken.” Ook in Plopsaland Indoor Coevorden zijn nooit klachten geweest, laat het park weten. Alhoewel er nog een geheel zwarte Piet op de website van het park staat, organiseert het park de sinterklaasvieringen in Plopsaland met roetveegpieten.
Commerciële belangen
Is het niet ook gewoon commercieel interessant om veel verschillende groepen aan te spreken? Volgens Nina Hawinkels is dat nooit het doel van aanpassingen in de Efteling. “Iedereen moet het hier naar zijn zin hebben en zich hier thuisvoelen.” Bij die missie spelen commerciële belangen volgens haar geen rol.
Arabist Van Leeuwen adviseerde de Efteling wel om ook te kijken naar hoe bezoekers met een Arabische of islamitische achtergrond het park beleven. “Ook voor Arabische kinderen is Duizend-en-een-nacht niet zo’n begrip, hoor. Het is niet zo dat voor Nederlands-Marokkaanse kinderen die verhalen gelden als deel van hun cultuur. Maar het epos heeft altijd al gefunctioneerd als een overbrugging tussen Oost en West. Het komt uit de Arabische wereld, maar heeft zich ook in de haarvaten van de westerse cultuur genesteld. Je ziet invloeden van de verhalen bij schrijvers als Proust en Joyce. Duizend-en-een-nacht is een ontmoetingsterrein.” Het park nodigt nu al wel gastsprekers met een biculturele achtergrond uit om ontwerpers te inspireren.
Van Leeuwen wil ook wel benadrukken dat als je alle stereotypen uit een park als de Efteling zou willen verbannen, je het hele park ‘op de schop zou moeten gooien’. Want het Sprookjesbos wordt nou eenmaal bevolkt door heldhaftige prinsen, passieve prinsessen, kwaadaardige stiefmoeders en kakelende heksen. “Zodra je met sprookjes begint, heb eigenlijk meteen te maken met stereotypen.”
Lees ook:
Voor typische jongens- en meisjesdingen is steeds minder plaats in attractieparken
Nederlandse attractieparken zijn stilletjes bezig genderstereotypen onderuit te schoffelen. Naast de held duikt steeds vaker een heldin op.
