Op lokaal niveau is het referendum wel degelijk effectief

Of Koen van der Krieken zich er gisteren in Den Haag populair mee maakte is de vraag, maar zijn promotieonderzoek naar lokale referenda laat zien dat die op gemeentelijk niveau wel degelijk werken. Misschien komt dat doordat er weinig regels zijn, en gemeenten daarom kunnen experimenteren. Zo ontstonden er lokaal referenda ‘op maat’.

Van der Krieken (Tilburg University) onderzocht alle referenda die tot en met juli 2018 in Nederlandse gemeenten zijn uitgeschreven, in totaal 215. “Weet je dat er in 1914 zelfs een referendum is gehouden over de wenselijkheid van elektriciteit in Maassluis?”, vraagt Van der Krieken. “Maar verreweg de meeste volksraadpleging­en gingen over gemeentelijke herindelingen of vragen op het gebied van de ruimtelijke ordening: willen we een zwembad en waar moet dat dan komen, of heeft onze stad iets aan een winkelcentrum?”

Een opmerkelijk referendum wil hij nog wel noemen: in Utrecht kon de bevolking in 2008 kiezen tussen twee burgemeesterskandidaten. Hoewel de opkomst laag was (9,3 procent) werd de winnaar van het referendum uiteindelijk toch burgemeester: Aleid Wolfsen.

Positieve bijdrage geleverd

Al die referenda hebben in veel gevallen een positieve bijdrage geleverd aan de politieke besluitvorming, concludeert Van der Krieken. Hoewel de gemiddelde opkomst bij lokale referenda met 39,7 procent onder het gemiddelde van de meeste verkiezingen ligt, krijgen inwoners de kans zich uit spreken over een concreet vraagstuk. Als voldoende kiezers een stem uitbrengen, dan blijken gemeenteraden vaak (67,4 procent) ook daadwerkelijk een besluit te nemen dat in lijn is met het meerderheidsstandpunt.

Stemmen bij een referendum heeft dus zin, maar is het democratisch als een meerderheid van nog geen 40 procent van de potentiële kiezers beslist dat de gemeente een bepaalde keuze maakt? “Dat ligt er maar aan hoe je daar tegenaan kijkt”, zegt Van der Krieken. “Rond een lokaal referendum kan campagne worden gevoerd, debatten worden georganiseerd en infokrantjes verspreid. De bevolking wordt dus heel goed geïnformeerd over een item, waardoor een enorme betrokkenheid kan ontstaan. Daarbij: iedereen mág stemmen. Als een meerderheid daar géén gebruik van maakt, is dat een eigen keuze.” Vrij vertaald: een referendum is democratischer dan een hamerstuk.

Referendum lijkt dood, maar het leeft wel degelijk

Het mooie van een gemeentelijk referendum is dat er geen strikte regels voor gelden. Lokaal is er door de jaren heen mee geëxperimenteerd. Zo is er vaak geen opkomstdrempel. Bij nationale referenda (zoals Oekraïne) heeft die drempel vaak een negatief effect omdat mensen dan bewust níet gaan stemmen om het referendum te laten mislukken. “Op lokaal niveau werken ze vaak met een ‘uitkomstdrempel’. Bij dit type drempel moet een bepaald percentage kiezers op één van de antwoordopties stemmen voor een geldig resultaat, bijvoorbeeld minstens 25 procent. Dat trekt strategische thuisblijvers naar de stembus.

Ook experimenteerden de gemeenten met referenda waar wel vier of zes stellingen in het geding waren. Burgers hoefden dus niet te kiezen tussen ‘ja’ of ‘nee’, maar konden ook genuanceerdere stellingen rood maken. Van der Krieken: “Als de Britten die mogelijkheid hadden gehad, was de brexit niet zo chaotisch verlopen.”

Veel lof dus voor het lokale referendum, maar zit Den Haag daar op te wachten? Het kabinet moet nog komen met een reactie op de commissie Remkes die een bindend (correctief) referendum voorstelde. En er ligt nog een voorstel van de SP in de Tweede Kamer, die zowel een nationaal als gemeentelijk bindend referendum voorstelt. De vraag is of de Kamer dat omarmt na de recente ervaringen op landelijk niveau. “Het referendum lijkt dood, maar leeft wel degelijk. Dat toont mijn onderzoek wel aan.”

Lees ook:

‘Het referendum moet groeien, koester het’

Hij is de eerste die toegeeft dat referenda in een verkeerde opzet ook gevaarlijk kunnen zijn. Als de tegenstanders van democratisch genomen besluiten te veel ruimte krijgen en politici te angstig zijn. Maar dat geldt niet voor Nederland. “Hier kan het referendum juist een democratische kracht zijn, die letterlijk corrigerend optreedt”, aldus Frank Hendriks.