Meer democratie brengt het waterschap ook meer onrust

Het waterschap opereert voornamelijk in stilte, beroering is er zelden. Totdat een nieuwe wet, ingediend door GroenLinks-Kamerlid Laura Bromet en D66-collega Tjeerd de Groot, de gevestigde belangen worden bedreigd. ‘We voelen ons als oud vuil behandeld.’

Vlak voordat ze naar bed gaat, op dinsdagavond 29 november 2022, pakt Laura Bromet haar telefoon en twittert ze de wereld in: ‘Ik dacht lang dat mijn carrière mislukt was. En toen kwam ik in de Tweede Kamer. En nu heb ik gewoon een wet gemaakt en die is aangenomen!’

GroenLinks-Kamerlid Bromet (53) is niet alleen trots, ze voelt zich euforisch. “Mijn loopbaan is pas na mijn veertigste op gang gekomen”, vertelt ze naderhand. Met haar studie Nederlands deed ze aanvankelijk niets. Bromet kwam in het bedrijf van haar familie te werken. “Daar kon ik, voorzichtig gezegd, niet al mijn talenten kwijt.” In 2018 werd ze Tweede Kamerlid. “En nu ligt er gewoon een wet. Dat is zo tastbaar. Zoiets verandert de wereld.”

De initiatiefwet, die ze samen met D66-collega Tjeerd de Groot na lang zwoegen door het parlement heeft geloodst, betekent een hervorming van de besturen van de 21 waterschappen die Nederland rijk is. De twee noemen het een broodnodige democratisering.

De weg daar naartoe is lang en hobbelig. Het veroorzaakt ongekende reuring in de wereld van de waterschappen, die doorgaans een leven in de luwte leiden. Ze halen alleen het nieuws wanneer ergens een dijk moet worden verzwaard of een polder onderloopt. Het waterschap houdt onze voeten droog en waakt over de kwaliteit van het water. Dat zijn de kerntaken van de oudste bestuurslaag van het land.

Enigszins fatsoenlijke opkomst

Tot politieke consternatie leiden besluiten van een waterschap zelden tot nooit. Vergaderingen gaan ongemerkt voorbij aan het publiek, bestuursleden leggen nauwelijks verantwoording af aan de kiezer. Eén keer in de vier jaar mogen burgers een nieuw bestuur kiezen. Dat gebeurt niet toevallig op de dag van de Provinciale Statenverkiezingen (15 maart). Het moet zorgen voor een nog enigszins fatsoenlijke opkomst.

Ook die ongekende reuring, die de initiatiefwet van Bromet en De Groot heeft veroorzaakt, trekt weinig belangstelling van de media. Toch betekent die wet niets minder dan een revolutie voor de waterschappen. Ze gaan op de schop.

Het algemeen bestuur bestaat uit ongeveer twintig tot dertig leden, van wie het grootste deel door middel van verkiezingen wordt gekozen. Maar er zitten ook zeven tot negen vaste leden in, die worden aangesteld door het bedrijfsleven, de agrarische sector en natuureigenaren. Dit zijn de zogeheten ‘geborgde zetels’, plekken die worden bezet door belangenbehartigers. De kiezer heeft over hen niets te zeggen. En daar knelt het, vinden de Kamerleden Bromet en De Groot.

Vanwege de klimaatverandering worden de besluiten van de waterschappen belangrijker én politiek gevoeliger. Extreme regenval of aanhoudende droogte maken dat er soms pijnlijke beslissingen moeten worden genomen waar niet iedere belanghebbende gelukkig mee is. “Daarom moeten de waterschappen voor ons allemaal werken”, zegt De Groot. En daar passen in de optiek van D66 en GroenLinks geen gereserveerde plekken voor belangenorganisaties bij.

Hun wet regelt aanvankelijk dat alle geborgde zetels in het algemeen bestuur verdwijnen, maar de weerstand tegen dat plan is enorm. GroenLinkser Bromet merkt er zelf weinig van, zegt ze, maar andere, minder uitgesproken partijen, krijgen de grote lobbymachine op zich af. Boerenorganisatie LTO, werkgeversorganisatie VNO-NCW en MKB Nederland weten de weg naar de Kamerleden en de media te vinden. Met name de PVV, niet de makkelijkst te belobbyen partij, en de ChristenUnie krijgen vanwege hun weifelende houding op dit onderwerp de belangenbehartigers achter zich aan.

‘Democratisch misbaksel’

Lambert Zwiers, voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Waterschapbestuurders Bedrijven (NVWB), wijst erop dat de waterschappen ‘functionele organisaties’ zijn die ‘prima’ werk verrichten. Voorzitter Ingrid Thijssen van VNO-NCW noemt in NRC het wetsvoorstel een ‘democratisch misbaksel’. “Waterschappen hebben een specialistische taak”, zegt ze. “Daarbij past de functionele vorm van democratie bij uitstek.” Dus mét geborgde zetels voor mensen die er vanwege hun deskundigheid zitten. Bovendien, benadrukt Thijssen, wordt een waterschap gefinancierd door vier groepen: burgers, boeren, bedrijven en natuurterrein-eigenaren. “Bedrijven mogen dus betalen, maar verliezen hun zeggenschap.”

De lobby heeft een effect, maar niet tot ieders tevredenheid. Vanwege schuivende politieke verhoudingen zijn De Groot en Bromet genoodzaakt hun wetsvoorstel bij te schaven. Lees: afzwakken. Alleen dan kunnen ChristenUnie en PVV instemmen met het plan waardoor een Kamermeerderheid in zicht blijft. In het nieuwe voorstel houden de boeren en de natuureigenaren ieder nog twee geborgde zetels in het algemeen bestuur, de bedrijven niet. Die raken alles kwijt. En in het dagelijks bestuur verliezen de geborgde leden hun automatische zetel. Het is een compromis waar het Binnenhof mee behangen is. ChristenUnie-Tweede Kamerlid Pieter Grinwis noemt het ‘een mooi staaltje polderdemocratie’.

Op 31 mei 2022 schaart een meerderheid van de Tweede Kamer zich achter de wet. Op 29 november, halverwege de middag, volgt de Eerste Kamer; 37 senatoren zijn voor, 32 tegen. Op de fractiekamer van GroenLinks staat de taart klaar. Die avond verstuurt Bromet haar tweet.

Dit is het halve verhaal over de democratisering van de waterschappen. Want met het aannemen van de wet luwen de lobbykrachten allerminst. Het bedrijfsleven legt zich niet neer bij de nederlaag.

De grote vraag is namelijk wanneer de nieuwe wet van kracht wordt. Eerst moet de ministerraad zich er nog formeel over buigen, daarna is een handtekening van de koning vereist. Pas wanneer de wet vervolgens wordt gepubliceerd in het Staatsblad, treedt deze in werking. Er is grote tijdsdruk, vanwege de naderende verkiezingen.

Aanvankelijk laat minister Mark Harbers van waterstaat weten dat het naar alle waarschijnlijkheid te kort dag is. 19 december is de uiterste dag dat partijen zich kunnen aanmelden voor de waterschapsverkiezingen en daarna mag je spelregels niet meer aanpassen. Dat de wet voor deze dag in het Staatsblad staat noemt Harbers ‘niet realistisch’. Dat zou betekenen dat de geborgde zetels voor het bedrijfsleven pas bij de verkiezingen van 2027 verdwijnen. Voor Bromet en De Groot voelt dat als een verlies.

De initiatiefnemers voeren de druk op, met een motie die het kabinet oproept om ‘zorg te dragen’ dat het wetsvoorstel al bij komende verkiezingen geldt. Op 1 december neemt de Tweede Kamer de motie aan. Zo komt het proces alsnog op gang. Harbers zet er vaart achter. De koning tekent op 9 december en precies een week later, drie dagen voor de deadline, verschijnt de wetswijziging in het Staatsblad.

Boosheid

Het leidt tot boosheid bij Gert-Jan Weierink, een man die gepokt en gemazeld is in het openbaar bestuur. Hij was voorheen raadslid, Statenlid en wethouder namens de VVD, tegenwoordig is hij lid van het algemeen bestuur van waterschap de Stichtse Rijnlanden bij Utrecht. Weierink bezet een geborgde zetel van het bedrijfsleven – en die raakt hij dus kwijt.

Hij vindt het afschaffen van de gereserveerde plekken voor belangenbehartigers ‘onzin’. “Het is een slechte zaak voor het waterschap. Wij zitten daar zonder politieke ballast. We kijken naar de zaak an sich, dat werkt uitstekend. Ik word er wel eens op aangesproken dat ik geen kiezersmandaat heb. Dan antwoord ik: ‘En hoeveel voorkeurstemmen heb jij eigenlijk gekregen toen je in het waterschap werd gekozen?’ Dan blijft het meestal stil.”

Weierink besluit om namens de Nederlandse Vereniging van Waterschapbestuurders Bedrijven (NVWB) een kort geding aan te spannen tegen de – in zijn ogen – te snelle invoering van de wet. Want voor gedupeerden zou het inmiddels te kort dag zijn om zich op een andere manier, via een kandidatenlijst van een partij, verkiesbaar te stellen voor de waterschappen. En dat betekent schending van het passief kiesrecht.

De voorzieningenrechter in Den Haag gaat daar niet in mee omdat hij alleen kan ingrijpen bij ‘onmiskenbaar onrechtmatige wetgeving’. En daar is in de ogen van de rechtbank geen sprake van. De wet is door het parlement aangenomen en bovendien heeft een Kamermeerderheid zich uitgesproken voor snelle inwerkingtreding van de wet.

De uitspraak is slecht nieuws voor Weierink. Hij hekelt het ‘gedram’ van de politiek om dit zo snel te willen regelen. “We voelen ons als oud vuil behandeld. Sommigen denken dat wij in het waterschap zitten om de belangen van de Shells en Unilevers te behartigen. Die hebben ons echt niet nodig, hoor. Onze achterban is vooral het MKB. De bakker, de slager. Ondernemers die veel waterschapsbelasting moeten betalen. En waarom wil de rechter zich eigenlijk niet in zo’n politieke zaak mengen? Ik weet andere dossiers waar de rechtspraak dat wel degelijk deed.”

Weierink legt zich er niet bij neer. Hij vindt, tot zijn eigen verbazing, een geitenpaadje. Wat blijkt: iedere vereniging mag meedoen aan verkiezingen tenzij er in de statuten staat dat de vereniging geen politiek doel heeft. “Je kunt ook met een tennisclub of schaakvereniging meedoen”, vertelt Weierink. Hij heeft toevallig nog een slapende vereniging, waar hij enig bestuurslid van is. Voluit gaat het om Wijk- en Oranjevereniging ‘Over de Dreven’ in Utrecht. Weierink wilde deze eigenlijk opdoeken, maar in de drukke decembermaand kwam dat er niet van. Een geluk bij een ongeluk.

Met kunst en vliegwerk schrijft hij zich in voor de waterschapsverkiezingen. Zijn nieuwe partij heet ‘Ondernemend Water’ en staat straks bij vijf waterschappen op de kieslijst. “Prachtig toch?”, zegt Weierink.

Verandering van spreektekst

De kiezer kan straks op nog een nieuwe partij stemmen: de BoerBurgerBeweging (BBB) van Caroline van der Plas. Aanvankelijk is ze helemaal niet van plan om mee te doen. Maar op 21 april 2022, wanneer blijkt dat de wet van D66 en GroenLinks kansrijk is, besluit ze tijdens een Kamerdebat haar spreektekst te veranderen. Ze zegt: “Als dit initiatiefwetsvoorstel doorgaat, zullen wij, ik en mijn partij, ons genoodzaakt zien om ook in de waterschappen met BBB mee te doen. Gezien de peilingen op dit moment, krijgen de initiatiefnemers dan misschien wel heel veel spijt van dit voorstel.”

Na het debat krijgt Van der Plas app-berichten van geschrokken bestuursleden van haar partij. Hoezo wil BBB zich mengen in de waterschappen? De partij heeft alle energie nodig voor de verkiezingen voor de Provinciale Staten, vindt het bestuur, omdat die van betekenis zijn voor de samenstelling van de Eerste Kamer. En dáár wil BBB een factor van belang worden.

Toch lukt het de partij van Van der Plas. Met stoom en kokend water komen er 21 kieslijsten voor 21 waterschappen. Op deze manier wil ze ervoor zorgen dat het belang van boeren en bedrijven goed blijft vertegenwoordigd, ook zonder geborgde zetels, vertelt ze. “Uit sommige slechte dingen komen hele goede dingen voort.”

Zo leidt de wet van D66 en GroenLinks tot meer partijen op de kieslijsten, partijen die vooral aan de belangen van de boeren en bedrijven denken. Bromet vindt niet dat dit de glans van haar initiatiefwet afhaalt. “Dit is precies wat wij voor ogen hadden. Het is hartstikke goed dat het anderen stimuleert om zich via de democratische weg te roeren. Dat verdienen de waterschappen.”

Lees ook:

Weet u wat uw waterschap besloten heeft in de afgelopen vier jaar?

Een keiharde stilte omgeeft de besturen van de waterschappen. Dat is slecht voor de democratie, schrijft Theo Dersjant, journalist en auteur van Oud bestuur. Een jaar ongenode gast bij een waterschap.