Mark Sijlmans zoekt nazaten van een scheepsramp in 1917. ‘Ik voel me verantwoordelijk’

Vrijwel niemand weet het nog, maar meer dan zeshonderd Zuid-Afrikaanse soldaten kwamen bij een scheepsramp in 1917 om in de Noordzee. In Noordwijk spant historicus Mark Sijlmans zich in om hun nazaten te bereiken.

‘Buried near this spot’ vermelden de eenvoudige grafstenen die netjes rond een groot, wit gedenkteken op de Algemene Begraafplaats Noordwijk staan. Achter de dennenbomen ruist de zee. Eigenlijk, vertelt amateur-historicus Mark Sijlmans, staan we hier op een massagraf waar Britse doden uit de Eerste Wereldoorlog kriskras zijn begraven. Sommigen zijn onbekend gebleven, hun grafsteen vermeldt ‘known unto God’. Maar van de meeste anderen kent Sijlmans het verhaal. “Ik kan over bijna iedereen wel iets vertellen.”

Sijlmans trekt zich het lot van de gesneuvelden al langer aan. En zo kwam het dat hij gegrepen werd door een gebeurtenis waar weinig mensen in Nederland weet van hebben: de scheepsramp met de SS Mendi, waarbij in 1917 meer dan zeshonderd zwarte Zuid-Afrikaanse militairen omkwamen.

Die soldaten, legt Sijlmans uit, stuurde de Zuid-Afrikaanse regering pas na lange beraadslaging naar Europa. “De witte leiders waren bang dat zwarte soldaten uit Europa zouden terugkomen met ideeën over gelijkheid, en kennis van gewapende strijd. Dat zou een bedreiging kunnen zijn voor de rassensegregatie.”

Een sociaal experiment

Maar de Britse regering, waar Zuid-Afrika toen nog onder viel als lid van het Gemenebest, bleef erop hameren dat er mensen moesten komen. Uiteindelijk ging Zuid-Afrika overstag. “Een sociaal experiment noemden ze het. De zwarte Zuid-Afrikanen mochten niet vechten. Ze werden ingezet in het zogenaamde Labour Corps, in werkkampen waar ze bijvoorbeeld in Frankrijk munitie moesten in- en uitladen. Ze werden behandeld als een soort krijgsgevangenen, die het kamp niet uit mochten. Pas na terugkeer kregen ze betaald, of hun familie kreeg geld als ze niet terugkwamen.”

In totaal zouden er 25.000 zwarte militairen in Europa dienen. Maar zo’n zeshonderd van hen zouden nooit aankomen. In een februaristorm in 1917 verging de SS Mendi, die hen over het Kanaal naar Europa moest brengen. “Die mensen sliepen in een soort stellages in het ruim. De Mendi werd op een mistige nacht geramd door een ander schip. Ze maakten eigenlijk geen kans.” Slechts zo’n twintig lichamen werden teruggevonden.

Vergeten verhaal

Lang dacht niemand meer aan het lot van het schip. “Na de oorlog is besloten om het ‘sociale experiment’ van de zwarte soldaten in Europa maar als mislukt te beschouwen”, zegt Sijlmans. “Met het wegdrukken van dit stukje geschiedenis is ook het verhaal van dat schip in de vergetelheid geraakt.”

Voor vijf soldaten eindigde de reis in Noordwijk. Uit interesse ging Sijlmans op zoek naar de families van twee van hen, Sikaniso Mtolo en Arosi Zenzile. “Ik vond een meneer Mtolo in Johannesburg op internet, die heb ik een mail gestuurd.” Deze Mtolo bleek geen familie, maar ging vervolgens zelf zoeken. “Hij bracht me in contact met een vrachtwagenchauffeur die wél verwant was aan de Mtolo die hier begraven ligt.”

In de Zulu-cultuur, waar de familie Mtolo toe behoort, is voorouderverering belangrijk. “Ze hadden geen idee dat hun voorvader hier in Noordwijk lag. Eigenlijk wilden ze hem terugbrengen naar Zuid-Afrika. Maar de Engelse regering heeft na de Eerste Wereldoorlog vastgesteld dat de duizenden doden in het buitenland niet werden gerepatrieerd. Dus dat kan niet.”

Een ceremonie voor soldaat Mtolo

Rituelen om de geest van soldaat Mtolo te laten terugkeren, mislukten. Nu probeert Sijlmans zijn nazaten naar Noordwijk te laten komen zodat ze op de begraafplaats een ceremonie kunnen houden. De ambassadeur van Zuid-Afrika beloofde onlangs bij de herdenking van de ramp om ook te helpen.

De familie Zenzile bleek in Zuid-Afrika een nepgraf voor hun voorvader te hebben gemaakt. Ook zij zouden de reis naar Nederland kunnen maken. Sijlmans wil de reis van de nazaten het liefst vastleggen in een documentaire. Maar dat is niet eenvoudig: het kost geld en contact leggen is lastig. “Deze mensen hebben het economisch niet zo goed. Er is bij vrijwel niemand telefoon.”

In Zuid-Afrika is de belangstelling voor de zwarte soldaten toegenomen. Op de Noordwijkse begraafplaats staan nu kransen van meerdere Afrikaanse landen. Sijlmans hoopt dat ook familieleden van de slachtoffers hier op een dag hun voorvaderen een laatste eer kunnen bewijzen. “Ik heb ze deze informatie gegeven, en nu zitten ze ermee. Ik voel verantwoordelijkheid voor het slagen van de verzoening van de familie met het verleden.”

Lees ook:

Toen Johny Pitts de term ‘Afropeaan’ hoorde, hoefde hij voor het eerst niet te kiezen tussen identiteiten

Johny Pitts gaat op zoek naar de realiteit van het leven van Afroeuropeanen.

Hoe de Hollandse Theo in de oorlog bevriend raakte met een Mohawk-soldaat

Via de vriendschap tussen een Hollandse jongen en een inheems-Amerikaanse soldaat vertelt het Vrijheidsmuseum het verhaal van een vergeten groep bevrijders. ‘Het was alsof we elkaar al jaren kenden.’