Kankeratlas stelt burgers gerust, of juist niet

Waar in Nederland bepaalde kanker voorkomt staat vanaf nu in een speciale Kankeratlas. ‘We weten nu al genoeg om over te gaan tot preventiemaatregelen.’

Heeft de plek waar je woont invloed op de kans om kanker te krijgen? Het is een vraag waar wetenschappers en artsen zich al jaren over buigen. Voor burgers die met dezelfde vraag zitten is antwoord krijgen op die vraag nog niet zo makkelijk. Een eerste stap lijkt nu gezet met de zogeheten Kankeratlas, die het Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL) dinsdag presenteerde.

Op deze interactieve kaart kunnen Nederlanders bekijken hoe vaak een van de 24 meest voorkomende kankersoorten in hun postcodegebied voorkomt. De kaart brengt data uit de Nederlandse Kankerregistratie in de periode 2011 tot 2020 samen. Het laat zien of in die periode de kankerdiagnoses in een postcodegebied hoger, lager of gelijk aan het Nederlandse gemiddelde waren. Ook kunnen in de kaart verschillen tussen kankersoorten bij mannen en vrouwen bekeken worden.

Rokende schoorstenen

Een atlas die dient om mensen gerust te stellen, zegt initiatiefnemer en hoofdonderzoeker bij het IKNL Valery Lemmens. Al jaren ontvangt het kankercentrum vragen van bezorgde burgers die in de buurt van fabrieken wonen, bijvoorbeeld bij de staalfabriek Tata Steel. Zorgen die rokende schoorstenen er niet voor dat Velsenaren een grotere kans hebben op kanker? Het nieuws dat bij iemand uit de buurt kanker is vastgesteld, klinkt de laatste tijd opvallend vaak, hoorde Lemmens dan. “Met de kaart kunnen wij de zorgen van de mensen erkennen en deels wegnemen door de cijfers te delen”, zegt Lemmens.

De kaart is nog maar net in de lucht, maar Lemmens voelt nu al dat dit doel is bereikt. In ieder geval voor de groep mensen die lijden aan mesothelioom, ook wel bekend als asbestkanker. Zelfs als iemand zestig jaar geleden in contact is geweest met asbest, kan daar nu nog kanker door ontstaan. De deeltjes komen vast te zitten in het longvlies, wat gaat ontsteken en uiteindelijk tot kanker kan leiden.

Op de plekken waar mannen al die decennia geleden in scheepswerven in Amsterdam, Rotterdam en Zeeland werkten, lopen nu vaak veel asbestkankerpatiënten rond. Ook rondom de plekken waar vroeger de fabriek van chemiebedrijf DSM in Sittard-Geleen stond en bij Eternit in het Twentse Goor, waar tot de jaren negentig bouwmaterialen van asbestcement werden geproduceerd. “Kunnen zien dat jij niet de enige bent in jouw regio die door het werk kanker heeft gekregen, leidt bij deze mensen tot erkenning. Hoewel mensen denken dat asbest iets uit het verleden is, laat deze kaart zien dat het nog altijd voelbaar is voor deze mensen.”

Terug naar Velsen-Noord, waar het wantrouwen jegens een fabriek de honger naar informatie over de eventuele verhoogde kans op kanker voedt. In de Kankeratlas is af te lezen dat in IJmuiden, Velsen-Noord en Beverwijk inderdaad relatief meer kankerdiagnoses voorkomen. “Aan de ene kant logisch. Wonen in de luchtverontreiniging, zoals bij een fabriek of industriegebied, maakt de kans op longkanker anderhalf keer zo groot”, legt Lemmens uit. “Maar wat we ook weten is dat mensen in die gemeenten veel roken of hebben gerookt in het verleden. En roken is de grootste aandrijver van longkanker. Of je hebt een schoorsteen drie kilometer van je huis, of je zet er eentje aan je mond.”

Verschil in rookgedrag

Net zoals bij asbestkanker laat de longkankerkaart grote verschillen in het land - en in dorpen en steden - zien. Dat heeft volgens Lemmens te maken met het verschil in het rookgedrag: 10 procent van de mensen in rijkere wijken steekt weleens een sigaret op, tegen een kwart van de bewoners in armere wijken. “Mensen die minder hoog zijn opgeleid, worstelen met werkloosheid en slechte woonomstandigheden en de stress die daarmee gepaard gaat, zijn eerder geneigd om naar sigaretten te grijpen en verslaafd te blijven. Daarmee is de kans op longkanker 20-25 keer zo hoog. En als je mensen om je heen dat ziet doen, of je ouders, heeft dat ook weer een versterkend effect.”

Deze mensen, veelal in armere wijken, krijgen minder kans om gezond gedrag te vertonen, zegt Lemmens. Ook is het wantrouwen in de overheid en laaggeletterdheid in deze wijken hoger dan elders, waardoor campagnes tegen roken niet altijd zullen aanslaan. Om die reden lichten bepaalde (armere) wijken in steden op, maar ook de gebieden in Noordoost-Groningen en Zuid-Limburg waar mensen economisch worstelen.

Het aantal diagnoses van huidkanker kent landelijk de grootste verschillen. Of het nu om een melanoom gaat of een plaveiselcelcarcinoom, de kustgebieden van Nederland steken felrood af tegen de rest van het land. Deels logisch, denkt Lemmens. Mensen in de kustgebieden zullen vaker blootgesteld zijn aan zon, zee en strand. Ook als kind, wat juist voor een melanoom een grote risicofactor is.

Genetische samenstelling

Noord-Holland, waar bij veel mensen melanoom wordt vastgesteld, is rood. Terwijl de grote steden juist blauw kleuren. Onderzoeker Lemmens: “We verwachten dat die rode gebieden te verklaren zijn door de genetische samenstelling van mensen in het noorden van Noord-Holland. En dat het lage aantal diagnoses in de steden deels te verklaren is omdat daar meer mensen wonen met een donkere huidskleur, waarbij de melanine in de huid automatisch beschermt tegen huidkanker.”

Wat nu al bekend is over asbestkanker, longkanker en huidkanker is slechts een kleine greep uit de ontelbare hoeveelheid antwoorden die verstopt zitten in de Kankeratlas van het IKNL. Wachten op meer onderzoeken en verklaringen voor verschillen van aantallen kankerdiagnoses, dat ziet Lemmens niet zo zitten. Hij is meer van het aanpakken. “Ja, er zullen meer onderzoeken volgen, maar we weten nu al genoeg om over te gaan tot preventiemaatregelen. In de kaart zie je duidelijk dat kanker ook aan gedrag is gelinkt. Minder in de zon, beter smeren. En hoewel kanker nooit verwijtbaar is, is het in veel gevallen wel vermijdbaar.”

Gerichte plannen per postcode

Kanker kan te maken hebben met de plek waar we wonen. Maar het heeft ook te maken met hóe we daar wonen en welke kansen iemand krijgt. Daarom vindt Lemmens dat (lokale) overheden moeten inspringen waar burgers zichzelf niet kunnen redden. Iets dat KWF Kankerbestrijding onderschrijft.

Dinsdag kondigde KWF-directeur Carla van Gils aan zes miljoen euro beschikbaar te stellen voor lokale plannen om kanker te voorkomen. Omdat de Kankeratlas differentieert op basis van postcode, zijn deze gerichte plannen makkelijker te maken. Lemmens: “Dan heb je het over het duurder maken van sigaretten en alcohol, een suikertaks, maar ook het gratis aanbieden van zonnebrandcrème en, niet onbelangrijk, bewustwording.”

Lees ook:

Kankerdiagnoses zullen de komende jaren bijna verdubbelen

Meer mensen krijgen kanker, maar minder patiënten gaan eraan dood. Het Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL) schat dinsdag dat het aantal kankerdiagnoses in 2032 bijna verdubbeld zal zijn ten opzichte van 2019.

De overlevingskans bij kankerpatiënten is de laatste tien jaar flink gestegen

Het aantal mensen met kanker dat vijf jaar na hun diagnose nog leeft, is gestegen. Diezelfde stijging is ook zichtbaar bij mensen die tien jaar geleden een kankerdiagnose kregen.