Ja, het is een ingewikkelde tijd, vindt de nieuwe baas van het Sociaal en Cultureel Planbureau, maar: ‘Ik zie veel saamhorigheid en veerkracht’

U bent de eerste vrouw in deze functie. Een teken van vooruitgang of bent u ‘pas’ de eerste?

“Meer vrouwen aan de top krijgen gaat altijd langzamer dan je zou willen. Het was mooi geweest als er al iemand voor mij was geweest, maar voor mij persoonlijk is het geen issue. Ik heb mijn carrière altijd met ambitie kunnen vormgeven en nooit het gevoel gehad dat het mij als vrouw lastig werd gemaakt. Je moet niet te onzeker zijn en het lef hebben om op topbanen te solliciteren. Ook ik heb situaties meegemaakt waarin het moeilijk was om ergens tussen te komen. Maar ik heb ze nooit mijn loopbaan in de weg laten zitten.

“Ik geloof wel dat het goed is als er meer vrouwen aan de top zijn, al is het maar omdat er rolmodellen nodig zijn. Toen ik in 2001 hoogleraar werd, waren er veel minder vrouwen op zulke posities dan nu. Als je zo kijkt, gaat het nu beter.”

Als SCP -directeur richt u de blik op de maatschappij. U bent ook psycholoog en gedragswetenschapper. Hoe kijkt u naar de huidige samenleving?

“Als psycholoog zou ik graag hebben dat de overheid meer empathie toont. Dat zou de mensen goed doen. Laat zien dat je begrijpt waar ze zorgen over hebben, wat hen bezighoudt. Je kunt het nooit iedereen naar de zin maken, maar wel aandacht hebben voor verschillende perspectieven. De ophef rond de boeren is daar een goed voorbeeld van. De overheid slaagt er moeilijk in om uit te leggen waarom ze bepaalde keuzes in het algemeen belang maakt.

“Er is echt het een en ander aan de hand op dit moment. Duurzaamheid, huisvesting en migratiestromen zijn grote onderwerpen, de aardgaswinning in Groningen en de toeslagenaffaire hebben het vertrouwen in de overheid geen goed gedaan. Als SCP gebruiken we het woord crisis liever niet, maar we hebben in Nederland sommige uitdagingen te ver voor ons uitgeschoven. En dan hebben we ook nog te maken met corona en de oorlog in Oekraïne, met alle gevolgen van dien. Mensen willen een langetermijnperspectief, dat ontbreekt. De overheid grijpt vooral in om de grootste nood te verlichten. De toekomst is voor veel mensen onzeker. Zo krijgen burgers in deze complexe tijd het gevoel van een falende overheid.”

Wat kan het SCP daaraan doen?

“Blijven roepen en er aandacht voor vragen. Wij hebben zicht op de spanningen in de samenleving. Het zijn steeds andere groepen die zich niet gezien voelen, het SCP heeft diepgravende kennis over hun leefwerelden. Uiteindelijk zijn wij niet de beslisser, maar we kunnen de politiek wel helpen. Onze organisatie heeft daarin een belangrijke ontwikkeling doorgemaakt. Paul Schnabel (SCP-directeur van 1998 tot 2013) vertelde mij dat het SCP in zijn tijd – zoals hij dat noemde – foto’s maakte van de samenleving. Onder mijn voorganger Kim Putters is de slag gemaakt naar het leren begrijpen waarom dingen zijn zoals ze zijn. Met constateren help je het beleid niet, je moet kunnen uitleggen hoe iets ontstaat. Pas dan kun je politieke keuzes daarop afstemmen.”

Doet de overheid genoeg met jullie adviezen?

“Soms wel, soms niet. Kim Putters zat tijdens de coronapandemie wekelijks bij de minister-president aan tafel. In de beginfase lag het beleidsaccent op de medische aspecten van het virus, wij hebben een belangrijke rol gespeeld in het zichtbaar maken van de sociaal-maatschappelijke gevolgen. Dat zag je gaandeweg terug in de afwegingen die het kabinet maakte.

“Het komt ook voor dat het departementen niet lukt om over hun eigen muren heen te kijken. Wij hebben bijvoorbeeld gewaarschuwd voor de maatregelen die zijn bedacht om de kinderopvang bijna gratis te maken en zo de arbeidsparticipatie te verhogen en eventuele achterstanden van kinderen al op jonge leeftijd weg te werken. Dat zijn legitieme ambities, maar de maatregelen blijken vooral nuttig voor ouders met een grotere portemonnee.

“En door de grotere vraag komt de toegankelijkheid in het geding en er is geen aandacht voor de kwaliteit van de opvang. Dan kun je wel meer arbeidskrachten krijgen, maar lever je op andere punten te veel in. Wij zagen dat aankomen, maar het lukt de overheid vaak niet om die integrale bril op te zetten. Dat vind ik jammer.”

Jammer klinkt zo mild. Is er niet gewoon ergernis als SCP-adviezen terzijde worden geschoven?

“Ik ben net nieuw, dus ik erger me nog niet zo. Ik denk dat ik pas gefrustreerd zou raken als we met onze kennis niet serieus werden genomen. Ik heb tegen familie en vrienden juist gezegd dat dit mijn droombaan is. Alleen krijg ik die op een moment dat de samenleving niet bepaald in rustig vaarwater verkeert. Het is geweldig om met wetenschap te kunnen bijdragen aan politiek beleid.”

Wist u meteen dat u wilde solliciteren?

“Bij het einde van mijn tweede bestuurstermijn als decaan aan de Vrije Universiteit, in november vorig jaar, heb ik dat letterlijk uitgesproken. Twee dagen later werd bekend dat Kim Putters ermee stopte, weer een dag later stond de vacature open. De timing was puur toeval, al zat hij natuurlijk al negen jaar in deze functie.

“Vroeger wilde ik arts worden, toevallig rolde ik de wetenschap in en kreeg passie voor onderzoek. Maar voor mij is onderzoek pas leuk als je er in de samenleving iets mee kunt. Zo heb ik een studie gedaan naar de verwerking van een kankerdiagnose, later richtte ik me op integratievraagstukken.

“Het lastige op de universiteit is dat je ver verwijderd blijft van concreet beleid. Dat realiseerde ik me in 2001 al, toen de wereld in brand stond door de aanslag op de Twin Towers. Die gebeurtenis hing met allerlei sociale vraagstukken samen. Ik bedacht me dat de wetenschap heel veel weet, maar ook dat die kennis de politiek niet bereikte. In deze baan komt alles samen.”

Is er in deze moeilijke tijd ook een hoopvol geluid te laten horen over de staat van de samenleving?

“Zeker. Het politieke vertrouwen is weliswaar laag, maar het sociale vertrouwen van burgers is groter. Er is veel saamhorigheid in het land. Je kunt cynisch stellen dat we voor Oekraïense vluchtelingen aardiger zijn dan voor anderen, maar in de tijd van de Syrische vluchtelingenstroom waren er ook Nederlanders die wildvreemden in huis haalden. We doen dat dus nog steeds en ik vind dat heel mooi. Tijdens corona zag je ook heel veel solidariteit. We doen veel voor een ander.

“Daarnaast constateer ik veel veerkracht, zeker ook onder kwetsbaren. Heel veel mensen zijn bereid om mee te denken over een betere samenleving, ook als ze het zelf moeilijker hebben. Er wordt nu veel gesproken over polarisatie, maar die is er aan de keukentafel minder dan op sociale media en in praatprogramma’s. Verschillen in perspectief zijn geen reden om in paniek te raken, die zijn van alle tijden. Wat helpt, is andersdenkenden niet weg te zetten als wappies die geen verstand van zaken hebben. Neem iedereen serieus in hun zorgen. Het zou verstandig zijn als de politiek dat ook doet.”

Noem eens een mooi voorbeeld van hoop uit uw eigen omgeving.

“Ik woon aan de oostkant van het centrum van Amsterdam. Op het pleintje voor ons huis zitten vaak drugs- en alcoholverslaafden. Die mensen hebben in onze buurt altijd een plek. Als een dakloze vrouw in een portiek de Donald Duck leest terwijl het buiten regent, is er altijd iemand die wat komt brengen. Ze wordt nooit weggestuurd. Het ecosysteem in de buurt is op deze mensen ingericht, bewoners denken niet in termen van overlast. Ik vind dat prachtig. Er is heus solidariteit. Soms moeten we het alleen faciliteren om mensen ertoe aan te zetten.”

Toch is het sentiment dat het niet zo goed gaat op dit moment.

“Met de meeste mensen in Nederland gaat het eigenlijk wél goed. We hebben veel economische groei gekend, die nu stagneert. Uit onderzoek blijkt dat het een op de zeven mensen niet goed gaat, vaak door een opeenstapeling van oorzaken: inkomen, onzekerheid over werk, mentale en fysieke gezondheid en een beperkt sociaal netwerk. Door de huidige inflatie wordt die groep nog kwetsbaarder en haakt sneller af. Hun betrokkenheid bij de samenleving brokkelt af. Wat je wel ziet, is dat nu ook de groep daarboven zich zorgen begint te maken. En dat de opvattingen van wie het wel goed gaat en wie niet meer van elkaar gaan verschillen.”

Het vertrouwen in de politiek is al lange tijd erg gering.

“Dat klopt. Zelfs wie de regering een voldoende geeft, is van mening dat die niet in staat is de complexe problemen van vandaag de dag goed op te lossen.”

Kim Putters benoemde in zijn afscheidsessay de forse opgaven voor kansengelijkheid, onderling vertrouwen en goed samenleven. Een forse erfenis voor u.

“Het zijn thema’s waar aandacht voor moet blijven. We hebben in Nederland een concentratie aan vraagstukken, dat is een feit. De toekomst vraagt dat we economische belangen niet altijd meer op één zetten. Je kunt een samenleving niet op die gronden inrichten, het sociale aspect moet meer op de voorgrond. Het is aan ons om daarbij te helpen en de sociaal-maatschappelijke impact van keuzes zichtbaar te maken. In coronatijd zijn we daar goed in geslaagd, onder meer door aandacht te vragen voor het mentale welzijn van jongeren en het belang van fysiek onderwijs.

“Op het gebied van werk moeten we bijvoorbeeld ook dingen veranderen. Wij laten met onderzoek zien dat het niet alleen gaat om productiviteit, maar dat mensen ook behoefte hebben aan zingeving en sociale cohesie. Het is onontkoombaar dat een werkgever nadenkt over een medewerker die ook mantelzorger is, om maar iets belangrijks te noemen.”

Komend jaar bestaat het SCP 50 jaar. Hoe ziet u de toekomst van het planbureau?

“We hebben al de beweging gemaakt van foto’s maken naar handelingsperspectief bieden. We blijven kijken wat elke ontwikkeling betekent voor het cement van de samenleving. In alles wat we doen, staat welzijn voorop. De maatschappij wordt diverser, voor de politiek is het vaak lastig om daar rekening mee te houden. Door steeds betere prognoses voor de toekomst te maken en bestaande behoeften inzichtelijk te maken, helpen wij daarbij. Tegelijk moeten mensen beseffen dat dingen maar beperkt maakbaar zijn. Zeker op de korte termijn. Burgers en politici willen soms heel snel resultaten zien, terwijl wij pleiten voor een aanpak waarmee we verder vooruit kijken. Iedereen wil uiteindelijk perspectief.”

Lees ook:

Gaat nieuwe Ser-voorzitter Kim Putters de polder verder brengen?

Profiel van Kim Putters, de vorige directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau.