Hoe bestuurlijke fouten een nieuw aanmeldcentrum in de weg stonden

In de zoektocht naar locaties voor een aanmeldcentrum voor asielzoekers kwam het rijk uit in Bant, in de Noordoostpolder. Maar de komst van het centrum mondde uit in een soap, en uiteindelijk werden de plannen geschrapt. Hoe kan dat? Een reconstructie in zes bedrijven.

Eerste bedrijf: De boer en zijn grond

Als veehouder Chris Naalden op 30 maart van dit jaar dorpshuis De Bosfluiter in Luttelgeest binnenstapt, kan hij niet bevroeden dat hij maanden later zijn bedrijf, zijn woonhuis en tien hectare grond zal verkopen aan het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (Coa). Naalden is voor een heel andere aangelegenheid naar de Bosfluiter gekomen: stikstof.

In Bant, een buurdorp van Luttelgeest in de gemeente Noordoostpolder, houdt Naalden 2700 kalveren. Voor Nederlandse begrippen is zijn bedrijf groot, en veel vee betekent veel stikstofuitstoot. Om die reden heeft hij al eens met een ambtenaar van de provincie Flevoland om de tafel gezeten om te praten over vrijwillige verkoop van zijn stikstof- rechten. Als Naalden en de ambtenaar elkaar weer tegenkomen in De Bosfluiter, wordt de interesse van de provincie in zijn bedrijf definitief gewekt.

Naalden heeft het goed in Bant, maar hij heeft geen opvolger voor zijn bedrijf, dat in 1951 door zijn opa werd gebouwd en dat hij in 1998 overnam van zijn vader. Als hij tijdens oriënterende gesprekken met de provincie de vraag krijgt of hij bereid is om niet alleen zijn stikstof- rechten maar zijn gehele bedrijf te verkopen, laat hij weten dat hij daarvoor open staat, mits er genoeg wordt betaald.

De grond van Naalden ligt naast een kavel van het Coa. Op die locatie is sinds 1987 een asielzoekerscentrum gevestigd met duizend bewoners. Ambtenaren tippen Commissaris van de Koning Leen Verbeek dat Naalden wellicht wil verkopen. Op verzoek van de regering houdt Verbeek zijn oren en ogen open voor locaties waar asielzoekers kunnen worden opgevangen. Nederland kampt namelijk met een asielopvangcrisis.

Verbeek seint op zijn beurt staatssecretaris Eric van der Burg (asiel) in met het nieuws dat er een gunstig perceel vrijkomt in zijn provincie. Op het ministerie is al snel consensus: het Rijk en het Coa hebben serieuze interesse in de grond van Chris Naalden.

Tweede bedrijf: De ‘chantage’

Op maandag 25 april staat er een belangrijk gesprek gepland in het gemeentehuis in Emmeloord over ‘een ruimtelijk dossier’ waar de provincie een rol in heeft. Alle fractievoorzitters van de gemeenteraad van Noordoostpolder zijn uitgenodigd. Het wordt een gedenkwaardige avond.

Voorafgaand aan het gesprek krijgt Commissaris van de Koning Verbeek instructies van staatssecretaris Van der Burg. Die benadrukt dat het ministerie en het Coa graag een aanvullende asielvoorziening willen realiseren op de grond van Chris Naalden in Bant. Het geniet de voorkeur om dit in samenspraak met het lokale bestuur te regelen, maar als dat niet tot een resultaat zou leiden, is Van der Burg bereid om de beslissing door te zetten.

Als Leen Verbeek die maandag in Emmeloord de fractievoorzitters inlicht, doet hij dat als boodschapper van de staatssecretaris, zo maakt hij duidelijk. Als dat hoge woord eruit is, besluit Verbeek om de fractievoorzitters van advies te voorzien. Het is de vraag in welke hoedanigheid hij nu spreekt. Verbeek schetst twee scenario’s: de gemeente kan zich verzetten tegen de komst van de asielvoorziening of daar onder randvoorwaarden aan meewerken.

Verbeek is veertien jaar Commissaris van de Koning in Flevoland en legt uit dat je als gemeente het meest bereikt als zoet en zuur in balans zijn. De gemeente heeft het Rijk ook nodig, bijvoorbeeld bij de aansluiting van de Lelylijn, de beoogde nieuwe spoorlijn tussen de Randstad en Groningen die ook in Emmeloord moet gaan stoppen. Verbeek noemt ook de aanleg van een haven en de komst naar Marknesse van het Mobiliteit en Infrastructuur Testcentrum van de Dienst Wegverkeer (goed voor honderden banen) als dossiers waarin de gemeente Noordoostpolder afhankelijk is van het Rijk.

De fractievoorzitters blijven verbouwereerd achter. Sommigen voelden zich gechanteerd, verklaren ze maanden later. Ook burgemeester De Groot, afwezig bij het gesprek vanwege een coronabesmetting, kan zich die gevoelens voorstellen, zegt hij achteraf.

Chantage of niet, de boodschap van Verbeek lijkt overgekomen. Dat blijkt uit de scenario’s die op papier worden gezet en die als leidraad moeten dienen voor de reactie van de gemeente op het voornemen om in Bant extra asielzoekers op te vangen.

Eén van de drie scenario’s luidt ‘principieel tegen.’ Als nadeel van dit scenario wordt genoemd dat dit ‘lijkt op het ontkennen van het asielprobleem. [...] Een houding die als niet coöperatief zal worden bestempeld en wellicht repercussies kent voor andere dossiers’.

Derde bedrijf: Kantoorlocatie wordt groot centrum

Er volgen twee maanden van stilte. Niemand anders in de omgeving van Bant of Luttelgeest weet dat er wordt gewerkt aan de komst van een asielzoekerscentrum.

Ondertussen verergert ruim honderd kilometer verderop, in het Groningse Ter Apel, de situatie in rap tempo. Hier is het enige Nederlandse aanmeldcentrum voor asielzoekers gevestigd en het is er al maandenlang te druk. Soms slapen er asielzoekers op stoelen of in de gymzaal. Op 10 mei slapen voor het eerst tientallen asielzoekers buiten op het grasveld voor de poort.

In Noordoostpolder wil burgemeester De Groot eerst van de directie van het Coa weten wat de organisatie precies van plan is in Bant.

Op 17 mei spreken de burgemeester, een directeur van het Coa en de staatssecretaris met elkaar. In het gesprek wordt duidelijk gemaakt dat het Coa in Bant een centrale opvanglocatie wil openen, waar tweehonderd tot driehonderd asielzoekers uit Ter Apel kortstondig worden opgevangen.

Later die maand ontstaat er verwarring. Burgemeester De Groot ontvangt op 30 mei aanvullende informatie van het Coa. Onder het kopje ‘korte termijn’ schetst het Coa wat De Groot al wist. Onder het kopje ‘langere termijn’ staat echter dat het Coa de locatie in Bant op het oog heeft voor ‘doorontwikkeling’ tot een zogeheten Gemeenschappelijke Vreemdelingen Locatie (GVL): ‘een plek waarbij het totale asiel- en eventuele vertrekproces door asielzoekers wordt doorlopen.’ Ook rept het Coa van ‘spontane aanloop door middel van een reserveringssysteem’.

Burgemeester De Groot klimt 1 juni meteen in de pen. Hij stuurt een lijst met 21 vragen naar het Coa, de Commissaris van de Koning en staatssecretaris Van der Burg. Hij voelt zich overvallen door de nieuwe informatie. Hij vraagt onder meer of er ervaring is met deze vorm van ‘spontane aanloop’, en welke impact dit heeft op de omgeving of het openbaar vervoer. Ook wil hij meer informatie over wat een GVL precies is en welke uitstraling zo’n locatie heeft naar de omgeving.

Op het ministerie wordt men zenuwachtig. Een ambtenaar stuurt op 13 juni een memo naar Noordoostpolder met het verzoek de gemeenteraad te informeren over de laatste stand van zaken, inclusief de door het Coa verstrekte aanvullende informatie. Ook vraagt de ambtenaar of de gemeente een standpunt kan innemen en dit kenbaar kan maken aan de staatssecretaris. Of Noordoostpolder zich zal verzetten tegen de opvanglocatie of eraan wil meewerken, is dan namelijk nog steeds niet duidelijk.

Als burgemeester De Groot op 20 juni antwoorden krijgt op zijn vragen spreekt hij met Coa-directeur Milo Schoenmaker. Die zegt dat er toch geen ‘GVL’ komt in Bant, maar enkel een ontvangstlocatie waar mensen snel weer vertrekken.

De verwarring is groot, blijkt uit een memo van twee dagen later. Er is ‘ruis’ ontstaan door een gebrek aan eenduidige communicatie. Hierdoor is er ‘geen gelijk speelveld’. Burgemeester De Groot eist van het Coa dat de staatssecretaris in een brief duidelijkheid geeft over wat er nu precies van Noordoostpolder wordt gevraagd, voordat de gemeente een standpunt inneemt.

De tijd begint te dringen. De zomer komt eraan en dat is een slechte timing, constateren de betrokkenen, omdat omwonenden dan misschien onvoldoende kunnen meebeslissen.

Vierde bedrijf: De deal is rond

Op 6 juli ontvangt het college van burgemeesters en wethouders een brief van het Coa. De opvangorganisatie meldt dat het een boerderijbedrijf met grond en opstallen heeft gekocht in Bant, direct naast een bestaand asielzoekerscentrum in Luttelgeest. Het gaat natuurlijk om de grond van Chris Naalden. Wat hij voor zijn bedrijf ontvangt, blijft geheim.

In de brief staat tevens dat het Coa op het terrein in Bant een aanmeldcentrum wil vestigen. Eerst met tijdelijke gebouwen, later met permanente bebouwing voor ongeveer driehonderd asielzoekers die zich in het aanmeldproces bevinden. Deze aantallen komen bovenop de duizend plekken op het azc ernaast, en tezamen creëert het Coa in Noordoostpolder zo een Gemeenschappelijke Vreemdelingen Locatie.

Nog dezelfde dag volgt, na maanden wachten, het standpunt van de gemeente. Dat luidt: de komst van deze asielvoorziening is ‘niet wenselijk’. En: ‘Wij hebben onze inwoners en ondernemers in het verleden toegezegd dat de huidige locatie van het azc niet wordt uitgebreid. Wij willen ons aan die toezegging houden’.

Plots springen aan alle kanten de kikkers uit de kruiwagen. Fractievoorzitters die zich sinds het gesprek op 25 april in Emmeloord stil hebben gehouden, spreken zich nu uit tegen de komst van het aanmeldcentrum. Gemeenschappelijk betoog: Noordoostpolder heeft al een groot asielzoekerscentrum en dus zijn andere gemeenten nu eerst aan zet.

Het duurt niet lang of de fractievoorzitters beginnen te lekken uit het vertrouwelijke gesprek dat zij hadden in april. De Commissaris van de Koning zou zich ‘directief’ hebben opgesteld. Hij was een ‘marionet van het Rijk’, zegt Berthoo Lammers (ONS Noordoostpolder) achteraf. Vooral de koppeling die Verbeek in het gesprek legde met de komst van de Lelylijn, een langgekoesterde wens van de gemeente, was volgens diverse fractievoorzitters schaamteloos. Het riekte naar chantage.

In Bant en Luttelgeest roeren inwoners zich nu ook. Een petitie van Hillie de Jong tegen de opvang wordt 4100 keer ondertekend. Ook verschillende dorpsvoorzitters spreken zich uit tegen de komst van het aanmeldcentrum. De dorpen Kuinre en Luttelgeest besluiten Bant te steunen in het verzet daartegen, schrijven ze in een brief.

Vijfde bedrijf: Mea Culpa

Op 13 juli debatteren de Provinciale Staten van Flevoland in Lelystad over de gang van zaken in Noordoostpolder. Het is een ongemakkelijk debat. De hoofdrolspeler in de kwestie, Commissaris van de Koning Leen Verbeek, verblijft bovendien voor een nevenfunctie in New York. Het lukt hem niet om tijdig terug te keren, tot onvrede van de Statenleden.

De vrees van het ministerie komt uit: door het zomerreces blijft een provinciaal besluit over het aanmeldcentrum in Bant uit. De discussie wordt over de vakantie heen getild, tot frustratie van het Coa dat met man en macht op zoek is naar slaapplekken voor asielzoekers.

In Ter Apel loopt de situatie inmiddels volledig uit de hand. Duizenden asielzoekers slapen er buiten en in augustus moet Artsen Zonder Grenzen zelfs voor het eerst optreden op Nederlands grondgebied, omdat de gezondheid van asielzoekers in het aanmeldcentrum in gevaar is.

Na de zomervakantie worden de gesprekken over het beoogde nieuwe aanmeldcentrum in Bant hervat. Op woensdagavond 7 september zijn er twee bijeenkomsten. Staatssecretaris Eric van der Burg bezoekt Bant. Hij komt ‘vooral om te luisteren’, zegt hij. Hillie de Jong overhandigt haar petitie.

Even verderop in Lelystad roepen de provinciale staten Commissaris van de Koning Verbeek opnieuw ter verantwoording.

Verbeek is er nu wel. Hij trekt het boetekleed aan. Hij formuleert een uitgebreid mea culpa. “Het doet me pijn hoe het proces zich heeft ontwikkeld”, zegt hij. “Hoe de bevolking zich geschoffeerd voelt. Het doet pijn dat ik met mijn niveau niet in staat was om het proces zo in te richten als had gemoeten. Ik erken volmondig: dit heeft niet zo uitgepakt als de bedoeling was. Ik had mijn woorden anders moeten formuleren.”

Zesde bedrijf: Geen aanmeldcentrum, maar wat dan wel?

Na een radiostilte stuurt van anderhalve week stuurt het Coa op 19 september weer een brief naar de gemeente Noordoostpolder, mede namens staatssecretaris Van der Burg. De mededeling: er komt toch geen aanmeldcentrum in Bant.

Uit de verschillende bijeenkomsten in Bant concluderen het Coa en het ministerie dat er veel teleurstelling was over het verloop van het proces. Het ontbreekt aan draagvlak in de buurt, draagvlak dat het Coa extra hard nodig heeft omdat er al een asielzoekerscentrum is gevestigd in Noordoostpolder.

De brief wordt in de gemeente ontvangen met blijdschap maar ook met enig wantrouwen. Het Coa is immers nog altijd de nieuwe eigenaar van de grond van veehouder Chris Naalden. Daarvoor is vermoedelijk miljoenen euro’s betaald. Ook staat in de brief dat het Coa hoopt dat er elders in de gemeente misschien wel plek is voor een extra asielopvangvoorziening.

Deze week bleek dat het Coa de locatie in Bant inderdaad nog niet uit het hoofd heeft gezet. Er ligt een nieuw verzoek bij de gemeenteraad, ditmaal niet voor een aanmeldcentrum maar voor een opvanglocatie voor nareizigers – vooral vrouwen en kinderen. Hiermee hoopt het Coa de gemeente alsnog te verleiden.

In de raadsvergadering van afgelopen dinsdag klonk er geen duidelijk ‘nee’ tegen opvang in Noordoostpolder. De partijen zijn verdeeld, maar asielopvang op de grond van boer Naalden in Bant blijft taboe.

Lees ook:

Het cruiseschip voor asielzoekers wordt een ferry zonder franje: ‘We willen draagvlak behouden’

Als de rechter groen licht geeft, worden vanaf maandag duizend asielzoekers opgevangen op de Silja Europa in Velsen-Noord. Voor de beeldvorming wordt alle franje weggelaten.