Het is moeilijk voor te stellen dat Heinrich Himmler eens de treden van kinderdagverblijf Heppienest afliep

Op nummer 35 van de Utrechtse Maliebaan huist het kinderdagverblijf Heppienest. Ouders halen hun kinderen op, een blije peuter wankelt de marmeren trappen af. Het pand ligt er prachtig bij. Kozijnen strak in de verf, de rode bakstenen als gisteren gezandstraald.

Aan niets is te zien dat tachtig jaar geleden Heinrich Himmler, de man achter Adolf Hitler en uitdenker van de holocaust, diezelfde treden afliep. Dat het de plek is waar Anton Mussert met de NSB kantoor hield en zich met ‘Houzee!’ vanaf het balkon liet toejuichen. Waar nu een vrolijke vlag met een groen vogeltje wappert, hing tachtig jaar geleden de omstreden ‘oranje-blanje-bleu’ prinsenvlag.

Na tachtig jaar stilzwijgen gaat Utrecht de donkere jaren van haar mooiste laan benoemen. Er komen informatieborden die de geschiedenis van de statige Maliebaan laten zien, inclusief het NSB en SS-verleden.

Alleen weet de gemeente nog niet precies wat er op de borden moet komen. Tijd voor een wandeling met Maliebaan-kenner Ad van Liempt. Hij schetst een laan van contrasten. Want onder de neus van de bezetter bloeide ook het verzet.

“Ik blijf het een van de meest intrigerende plekken van Nederland vinden,” zegt de journalist en historicus. Hij schreef het boek Aan de Maliebaan, waarin hij noteerde wat er in de oorlog achter de gevels gebeurde. “Want het decor is er nog steeds, het stuk is totaal gewijzigd.”

Prinsenvlag in stok

Het onzichtbare verleden werd tijdens een omstreden fakkeloptocht begin dit jaar even zichtbaar. In een filmpje dat een van de deelnemers op sociale media plaatste, is te zien dat zo’n honderd mensen in het schemerdonker met tientallen fakkels over de Maliebaan lopen, aangevoerd door iemand die de door de NSB besmette prinsenvlag draagt. Belangrijk daarbij is ook dat de nazi’s niet vies waren van fakkels.

Het was volgens de organisator, een extreem-rechtse Utrechter, een ‘corona-demonstratie’. Maar het filmpje zegt iets anders: ter hoogte van het oude NSB-hoofdkantoor, zwaait de camera naar het pand en geeft de filmer het commentaar ‘het heeft met dat huis daar aan de overkant te maken’.

Het schoot Utrechters in het verkeerde keelgat. Kleinkunstenaar Claudia de Breij maakte zich kwaad en suggereerde om een informatiebord neer te zetten, waarop gemeenteraadslid Pepijn Zwanenberg dit aan het stadsbestuur vroeg, dat dit onlangs toezegde.

Van Liempt vindt de borden een goed idee: “Toen mijn boek uitkwam gaf ik hier in het buurthuis een lezing. Ze hingen in de gordijnen! Veel mensen waren echt verbaasd, ze wisten niet wat hier is gebeurd.” Hij maakt zich verder niet druk over de fakkeloptocht: “We moeten niet doen alsof de nieuwe NSB is opgestaan. Het is eerder opmerkelijk dat dit tachtig jaar níet is gebeurd.”

Na de oorlog wilden veel Utrechters niets met de Maliebaan te maken hebben en fietsten ze liever om. Later werd het verleden vooral verzwegen. Utrecht schaamde zich, zegt Van Liempt. “Maar het is niet zo dat er hier meer mensen op de NSB stemden dan in andere delen van het land. Mussert woonde er vanwege zijn werk en wilde vanuit de Maliebaan Nederland regeren.”

Verzetsheldin als buurvrouw

Daar komt nog bij dat er juist daar, onder de neus van de fascisten, veel verzet werd gepleegd. Terwijl het wemelde van de Duitsers en NSB-ers, zaten er op meerdere plekken onderduikers. Ze konden vanuit hun raam de zwarthemden van de Weerbaarheidsafdeling zien marcheren. Bij de pomp van garage Grund tankten de Duitsers hun auto’s vol, terwijl daar ‘s nachts in de kelder de verzetskrant Vrij Nederland werd gedrukt.

Ook weerstond aartsbisschop Jan de Jong vanuit zijn bisschoppelijk paleis aan Maliebaan 40 de Duitsers met open vizier. Hij protesteerde tegen de jodenvervolging en andere maatregelen. Daarnaast gaf hij grote bedragen uit om Joodse kinderen te helpen redden.

Verderop, op 72bis, woonde verzetsheld Marie-Anne Tellegen. Ze vervalste als ambtenaar formulieren om die Joodse kinderen te redden, distribueerde verzetsbladen en hielp de spoorwegstaking financieren. Dit terwijl ze pal naast de beruchte Sicherheitsdienst woonde. In haar appartement organiseerde ze vergaderingen met verzetsmensen, met maar één muur tussen hen en de martelkelder van de SD.

Van Liempt: “Het is bijna ongelofelijk. Ze zat hoog in de boom van het verzet en werd door iedereen gezocht. Haar schuilnaam was Dr. Max. De Duitsers dachten er geen seconde aan dat het een vrouw zou kunnen zijn. Laat staan de buurvrouw. Dat was even een voordeel van de ongeëmancipeerde samenleving.”

Lees ook

In debatten over corona wemelt het van vergelijkingen met de Holocaust. Waarom?

De Holocaust is hét morele ijkpunt. Waarom ontsporen vergelijkingen daarmee dan zo vaak?