Ellen Laan (1962-2022) maakte vrouwen ‘clitbewust’ en inspireerde nieuwe generaties feministen

Thuis draaide alles om de kappers- en tabakszaak van haar ouders. Vanzelfsprekend hielp ze daarin mee, met haar vier broers en zussen, zei Ellen Laan vier jaar geleden in een interview met deze krant. “Voor mijn tiende verkocht ik al shag en gematteerde sigaren.”

Ze was heel intelligent en werd daarmee gepest op school. Het tekende haar, maakte haar eenzaam en onzeker. En zelfs toen ze in 2014 het aanbod kreeg hoogleraar te worden, galmde haar vaders stem nog in haar hoofd: “Laat dat maar over aan mensen die het echt kunnen”. Twee jaar hield ze dat aanbod voor de topbaan af, uit vrees inhoudelijk tekort te schieten. Ze ontzegde zich veel, uit onzekerheid. Sociale geneugten bijvoorbeeld, feestjes.

Haar worsteling met gevoelens van minderwaardigheid zijn Rik van Lunsen bekend. Van Lunsen is haar voorganger als hoofd van de afdeling seksuologie van het AMC en was dik 25 jaar bevriend met haar. Samen publiceerden ze in 2017 nog het standaardwerk Seks!, met eigentijdse seksuologische inzichten voor een breed publiek.

“Ellen is typisch het product van een eenvoudig maar streng katholiek milieu. Zij is aan alle kanten beïnvloed door de daar levende opvatting dat heel veel dingen voor mannen wel zijn weggelegd, maar niet voor vrouwen. Ze heeft heel lang moeite gehad zich hieraan te ontworstelen.”

Erkenning als wetenschapper

Haar gang naar de universiteit, als eerste vrouw uit haar familie, was een eerste stap daartoe. Daar werd ze geraakt door alles wat met psychologie en seksuele emancipatie van vrouwen te maken had, zegt Van Lunsen. “Eigenlijk kwam dat activistische en dat feministische pas nadat ze erkenning kreeg als wetenschapper, de laatste tien jaar.”

Die erkenning kreeg ze vooral dankzij het wereldberoemde onderzoek naar seksuele opwinding en lustbeleving van vrouwen. “Ze werkte daarin consequent uit wat eerder door de psycholoog en seksonderzoeker Walter Everaerd in Nederland was geïntroduceerd: het concept dat seksualiteit een emotie is en niet zozeer een drift”, zegt seksuoloog Peter Leusink, die later bij haar promoveerde.

“Dat concept is belangrijk, want zeker tot aan de seksuele revolutie was het overheersende idee dat seks een drift was, die vooral bij mannen bestaat en waar vrouwen dus rekening mee moeten houden. Maar emoties, die heeft iedereen, en emoties kunnen geprikkeld en gestimuleerd worden.”

Maar hoe werkt dat dan bij vrouwen? Dat zocht Laan uit, op originele wijze en met volharding. “Daartoe deed ze fundamenteel onderzoek, door bijvoorbeeld lichamelijke reacties bij seksuele prikkelingen te meten van de vulva en vagina. En ze zag dat dat niet goed samenging, heel anders dan bij mannen.” In feite werd dat de basis van haar activisme, waarin Laan zich ontpopte als een spreker van heldere taal, begrijpelijk voor een groot publiek.

Van de schuchterheid, die haar als kind zo typeerde, was maar weinig terug te vinden, zodra ze op een podium stond. “We moeten meisjes voorlichten dat seksueel plezier ook voor hen mogelijk is en ze informeren zodat seks ook daadwerkelijk plezieriger wordt”, zei ze dan bijvoorbeeld. Of dat meisjes en vrouwen seks net zo belangrijk moeten vinden voor hun eigen plezier als dat van hun partner. “Ze zijn seksueel autonoom.”

Sociale remmingen

Zelfs nu is dat nog steeds onmogelijk voor veel jonge meiden, want als ze genieten, dan worden ze al snel tot slet bestempeld. Terwijl Laan, ondanks haar sociale remmingen, zich al jong seksueel vrij en zelfbewust voelde. “Vanaf mijn eerste keer, op mijn zeventiende, vond ik seks heerlijk.” Dat heeft haar ook op het pad van de seksuologie gezet.

Laan inspireerde met haar onderzoek ook een nieuwe generaties feministen, zoals bijvoorbeeld Justine van de Beek (25), die lid is van de raad van advies van Laans Stichting voor Seksueel Welzijn. Van de Beek weet nog goed hoe zenuwachtig ze was toen ze Laan voor het eerst sprak voor een interview. “Zij was echt een grootheid. Ik was toen pas 21 en vond het heel spannend om haar te ontmoeten. Maar ze was zo warm en open. Ze voelde zich totaal niet verheven boven anderen, was als wetenschapper ontzettend verbonden met de rest van de maatschappij.”

Van de Beek werd later jongerenambassadeur seksuele en reproductieve gezondheid en rechten bij het ministerie van buitenlandse zaken en doet nu universitair onderzoek. “Ook in het onderzoek gaat het nog steeds heel erg over de risico’s van seks. Bij Ellen ging het juist over de positieve dingen. Dat probeer ik nu ook te bepleiten. Je duwt anders jongeren de angst in.”

Op de barricaden

Krista en Marcelle Arriëns, beter bekend als het tv-duo De Sekszusjes, zijn ‘supergeraakt’ door de dood van Laan, zeggen ze aan de telefoon vanaf een middelbare school waar ze dinsdag zijn om seksuele voorlichting te geven. Krista: “Ellen had ontzettend veel charme. Ze stond als wetenschapper op de barricaden, maar dat deed ze op een liefdevolle manier. Heel deskundig, maar ook ontspannen. Ze doorbrak taboes op een manier die niet agressief was. Altijd met een knipoog. Daar kreeg ik energie van.”

Marcelle is 30, haar zus Krista 32. Net als Justine van de Beek zijn ze van een heel andere generatie dan Ellen Laan, die vlak voor de seksuele revolutie werd geboren. Marcelle: “In de seksuele revolutie hing er een sfeer van ongedwongen vrijheid.

Maar dat betekende ook: alles moet kunnen, doe maar niet zo moeilijk. Achteraf dachten mensen misschien: was dit wel fijn? Ik denk dat Ellen haar generatie ook heel veel heeft kunnen leren over hoe seks leuk kan zijn.” Krista: “Eigenlijk heeft ze twintig jaar hetzelfde verhaal verteld. Maar dat deed ze onvermoeibaar. Ze zag in dat dat dit soort dingen heel langzaam in beweging komen.”

Zowel in hun werk als in hun persoonlijke leven hebben de zussen veel te danken aan Laan. Marcelle: “Eén van de belangrijkste dingen die Ellen vertelde was: consent gaat niet over nee zeggen, maar over ja zeggen. In veel sekseducatie gaat het over nee zeggen en grenzen aangeven, en niet over plezier.

Terwijl als we goed weten hoe ja eruitziet, er veel minder misverstanden zullen zijn. Dan hoef je niet meer te raden wat iemand wil.” Krista: “Ik ben nu al een jaar bezig met die vraag. Hoe ziet ja eruit? Deze uitspraak van Ellen is ontzettend bepalend geweest voor mijn eigen reis in de seksualiteit en voor De Sekszusjes als programma.”

Een beloning voor je systeem

Marcelle: “Ellen leerde mij dat een orgasme een beloning is voor je systeem. Als die beloning niet komt, leert je lichaam dat iets niet leuk is. In mijn eigen zoektocht om meer seksplezier te hebben, heeft deze uitleg me geholpen om echt alleen iets te doen als ik ervan geniet. En het werkt! Seks staat nu als iets leuks in m’n lichaam opgeslagen.”

De zussen hadden samen met Laan nog een hoop plannen - Laan zou eigenlijk vaste expert worden in hun nieuwe tv-programma en er zou een seksfestival komen waarop Laan en de zussen zouden spreken. Nu ze overleden is, zullen de zusjes haar erfenis blijven voortzetten. Marcelle: “Haar gedachtegoed speelt altijd een rol.” Krista: “We dragen haar met ons mee, en dat blijven we doen.”

Hoe gedreven Laan was, bleek toen ze afgelopen zomer nog commentaar wilde geven op het bestaan van erotische audioplatforms, bedoeld voor vrouwen. Wilde, want ze was uiteindelijk echt te ziek voor het interview. Al in 2016 was bij haar borstkanker vastgesteld, de ziekte waar ze afgelopen weekend aan overleed.

Die tomeloze inzet kent Rik van Lunsen. Samen wilden ze nog een boek schrijven. Afgelopen jaar is het toch gelukt de grondvesten van het boek te bepalen, zegt Van Lunsen. Doodziek was ze toen al, terminaal. “Maar Ellen had op het laatst van haar leven twee belangrijke boodschappen. Over haar eigen ziekteproces en doodgaan. Dat was ‘kut met peren’, zei ze zelf daarover. Maar het is ook draaglijk en doenlijk. Want ze had het gevoel dat ze bereikt had wat ze wilde.”

Tweede boodschap

Het is nu aan anderen om haar tweede boodschap uit te dragen, zegt Van Lunsen. Hoe die boodschap luidt? “Dat meiden en jonge vrouwen clitkundig moeten worden, hun eigen lichaam en eigen seksualiteit beter moeten leren kennen zodat zij gelijkwaardig in de dialoog met mannen/partners staan. Waarbij ook mannenemancipatie nodig is om tot gelijkwaardige seksualiteit te komen. Met seks is het zo: doe het met plezier, of doe het niet.”

Dat boek zal er wel komen, denkt Van Lunsen. “Ik heb de eer het te gaan schrijven. Ellen Laan komt dan wel, postuum, als eerste auteur op de cover. Dat is een eerbetoon, uiteraard. Ze deed ook zo veel en belangrijk onderzoek voor dit boek.”

Lees ook:

De clitoris is dus géén klein knopje

Nog altijd zitten vooroordelen en gebrek aan kennis de vrouwelijke seksualiteit in de weg. Op Vrouwendag breken seksuologen een lans voor het orgasme.