Een stukje grachtengordel voor alle Amsterdammers

De loods in het Amsterdamse havengebied heeft wat weg van een overdekte Romeinse ruïne of een al lang vergane begraafplaats. Het grote verschil is dat de historische bouwfragmenten die teruggaan tot de zeventiende eeuw hier netjes gestapeld zijn op pallets of in kisten. Sommige pallets zijn gedeeltelijk in plasticfolie gewikkeld. Toch zou de nette huisvrouw hier direct een grote schoonmaak willen houden.

En dat is precies wat de gemeente van plan is. Al te lang hebben deze oude gevelornamenten en bouwstukken verstopt in loodsen gelegen. Ooit begon de opslag in de tuin van het Stedelijk Museum en sinds de Tweede Wereldoorlog is het loodzware spul vaak geïnventariseerd en van hot naar her versleept. Ook deze loods gaat over een paar jaar sluiten. Dus werd het tijd om het erfgoed aan de Amsterdammers terug te geven, vertelt Annette ten Doeschate van de afdeling monumenten en archeologie van de gemeente.

In het najaar zijn honderden gevelstukken en fragmenten online aangeboden. Er zijn inmiddels liefst 400 reacties binnengekomen. Een commissie van deskundigen gaat nu al die aanvragen beoordelen. “We proberen iedereen een stuk te geven”, zegt Ten Doeschate. De verdeling is knap lastig want voor enkele topstukken zijn wel veertig aanvragen gekomen. “Sommige bewonerscollectieven hebben veel aangevraagd. De nodige particulieren schreven: ik wil graag een stukje Amsterdam en het maakt me niet uit wat.” Er zijn ook aanvragen van musea zoals de Hermitage, en van afdelingen van de gemeente. Bewoners zijn gewaarschuwd want je neemt de loodzware stukken niet zomaar even mee in bakfiets of auto. “Je mag ze opknappen, maar dat professioneel doen gaat geld kosten”, zegt de projectleider.

Het meest populair onder de aanvragers is een aantal bijzonder gave gevelstenen met wapenschilden en ridders, en festoenen – zandstenen ‘slingers’ van groen, bloemen en vruchten. De grachten stonden in de koloniale tijd vol statige panden en pakhuizen, en veel kooplui wilden hun rijkdom demonstreren met de exotische vruchten die zij verhandelden. Daarom lijken de spullen in de loods nog het meest geschikt voor een fruitquiz. Is dit een artisjok of ananas? En dat, een granaatappel of een druiventros? Kan dat soms een papaja zijn en is die bol een kokosnoot?

Er zijn geen aanvragen binnengekomen van groentewinkels of de centrale markthallen. Het grachtengebeuren blijft ook wat ornamenten betreft elitair. Maar er zijn wel volkstuincomplexen die gereageerd hebben, zegt Ten Doeschate: “Zij stuurden prachtige aquarellen hoe stukken bij hen ingepast kunnen worden. We kregen filmpjes met muziek. Een kunstenaar maakte een voorstel voor een portret in een gevel. De aanvragen zijn heel veelzijdig en er zit echt liefde in.”

Ook bijzonder: zelfbouwers op het nieuwe eiland IJburg hebben gereageerd, net als het bestuur van een nog te bouwen school in Amsterdam-Noord. “Zij willen aan jonge Amsterdammers leren hoe het vroeger was.” De Academie van Bouwkunst heeft al een kist met bouwfragmenten opgehaald.

Dat historische stukken buiten de grachtengordel zullen belanden is iets waarvan Walther Schoonenberg gruwt. Hij is architectuurhistoricus bij de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad. “Sinds 1909 bewaart de gemeente gevelfragmenten voor hergebruik in de Amsterdamse binnenstad. Alleen daar horen ze thuis. Om zoiets in IJburg tegen een moderne gevel te plakken is idioot. Het vergt geduld om geveltoppen op de juiste plekken te krijgen, maar Amsterdam wil er nu zo snel mogelijk van af. Deze ­Amsterdamse traditie komt nu ten einde.”

Komende week gaat de commissie een nieuwe reeks stukken toewijzen. Voor de zomer willen we alles verdelen, zegt Ten Doeschate. Zij deelt de zorgen van Schoonenberg maar deels. “Natuurlijk zou het ideaal zijn om alles nog eens twintig jaar te onderzoeken. Maar dat geld hebben we niet. Onze keus is om de stukken weer zichtbaar te maken in de stad. Het was altijd mogelijk om een fragment te herplaatsen maar daar is te weinig gebruik van gemaakt. Daarom besloten we het breed onder de aandacht van bewoners te brengen. Dat is gelukt.”

In monumentenland is er al decennia discussie, of je bouwfragmenten wel elders dan op de oorspronkelijke plaats mag aanbrengen. De gemeente stelt criteria maar laat de commissie beslissen. Ten Doeschate: “Het moet maatwerk worden. De hoofdzaak: waardevolle elementen moeten op een zinvolle plek terechtkomen, bij voorkeur in Amsterdam.”

Lees ook:

De eerste zwarte Amsterdammers waren geen slaven, maar trotse zeevaarders

In het Amsterdam van Rembrandt van Rijn – waar slavernij verboden was – vestigden veel zwarte Amsterdammers zich rondom het huis van de schilder. Mark Ponte van Stadsarchief Amsterdam pluisde hun geschiedenis na.