Een pandemie is voedsel voor complottheorieën: die bloeien als nooit tevoren

Bij de redactie van Trouw, en niet alleen bij Trouw, komen geregeld felle mails binnen van burgers die bezorgd zijn over de aanpak van het coronavirus. Soms staan deze e-mails vol hoofdletters en onnavolgbare theorieën, meestal gevolgd door de mededeling dat de media niet deugen. Een andere keer is punt voor punt beargumenteerd waarom RIVM, Outbreak Management Team en kabinet ernaast zitten. De e-mails, de bijdragen op opiniepagina’s in kranten, de filmpjes op YouTube die tienduizenden keren worden bekeken, de berichten op sociale media: zij laten zien dat van de eensgezindheid waarmee Nederland in maart het virus bestreed weinig over is.

Waar komt het verzet tegen de corona-aanpak vandaan?

Grofweg zijn er twee stromingen. De ene wil dat het kabinet veel sneller en harder ingrijpt om het virus te stoppen. Deze groep is invloedrijk. Het zogeheten Red Team, waarin veel wetenschappers zitten, draagt de geur van deze stroming. Het Red Team heeft aanzien, zo bleek eerder deze maand toen het aanschoof voor een hoorzitting met Tweede Kamerleden.

Binnen deze groep Nederlanders die meer maatregelen eist, zijn de fanatiekste geluiden te vinden bij Containment Nu. Containment verwijst naar de strategie van het volledig uitdoven van het virus. Terug naar nul dus. Containment Nu vindt dat het kabinet en RIVM het publiek misleiden. Met de media als gedienstige schildknaap.

De afkeer van gevestigde instituties bij deze groep is mild vergeleken bij de gevoelens die in het andere kamp leven. Viruswaarheid is de meest zichtbare representant van deze stroming die opkomt voor persoonlijke vrijheden en grondrechten. Op haar Facebookpagina met bijna 50.000 volgers roept ze leraren op om geen mondkapjes toe te staan. Viruswaarheid nam ook het initiatief tot de rechtszaak tegen de mondkapjesplicht in Amsterdam en organiseert demonstraties. Net als het Algemeen Burger Collectief dat vorige week demonstreerde tegen de coronaspoedwet.

Op het oog is de beweging tegen coronamaatregelen veel groter dan de voorstanders van streng ingrijpen, maar zij zijn minder salonfähig. Aanschuiven bij een hoorzitting is er voor hen niet bij.

Terwijl binnen deze stroming toch ook critici zijn die op basis van argumenten en wetenschappelijke onderzoeken van mening verschillen met het RIVM. Maurice de Hond bijvoorbeeld. Diverse malen heeft hij uiteengezet waarom het RIVM ernaast zit als het gaat over verspreiding van het virus door de lucht.

Het RIVM heeft De Hond een klein beetje gelijk moeten geven, maar de luchtoorlog is nog lang niet beslecht. Zeker niet na een verklaring van arts-microbioloog Peter de Man. Hij onderzocht onlangs een uitbraak in een verpleeghuis waar wellicht het ventilatiesysteem een rol speelde. Het RIVM en de GGD wilden er niets van weten, zegt hij.

De stroming Viruswaarheid/De Hond vindt dat het kabinet, OMT en RIVM aan bangmakerij doen en wijst op de keerzijde van strenge maatregelen. Het virus gaat er misschien nu wel aan, maar de bijkomende schade is zo groot dat ook de maatschappij ten onder gaat, is de boodschap. Dat gevaar zou onbespreekbaar zijn binnen het RIVM en OMT. De Hond spreekt van een omerta.

Dat deze stroming minder wordt gehoord in Den Haag, heeft te maken met de extremen die voor een belangrijk deel het beeld bepalen. Dat zijn de mensen die geloven in complottheorieën. Zij zijn het meest ontwrichtend, daarom ook gaat naar hen veel aandacht uit. Ongeveer 10 procent van de Nederlanders gelooft in een of meerdere samenzweringstheorieën, zo bleek vorige week uit een steekproef van onderzoeksbureau Kieskompas onder bijna achtduizend Nederlanders. Afgaande op die 10 procent kan de aanhang van Viruswaarheid weleens heel wat groter zijn dan die 50.000 volgers op Facebook.

Groepen met afwijkende meningen, als Viruswaarheid, zijn zichtbaarder dan twintig jaar geleden, stelt communicatiewetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam Judith Möller vast. Zij vergelijkt de activisten van Viruswaarheid met de antivaxxers, een groep onder wie Viruswaarheid veel aanhang heeft. “Een vaccinatietegenstander ging twintig jaar geleden naar een feestje en zei: ik weet niet of ik mijn kinderen moet vaccineren”, zegt Möller. “Dan kreeg hij of zij veel koude blikken. Tegenwoordig kun je online mensen om je heen verzamelen die je bevestigen in je mening. Dat verandert je perceptie over hoeveel mensen het met je eens zijn. Als je niet wordt geïsoleerd en je onderdeel voelt van een grote sterke groep, veel groter dan die in werkelijkheid is, dan durf je meer voor je mening uit te komen. Tegelijkertijd schrijven journalisten artikelen over deze groepen en geven hen zo ook ruimte in de reguliere massamedia. Dat leidt tot hoge zichtbaarheid.”

Complotdenkers halen hun informatie over het algemeen niet van de gevestigde media. Zij gebruiken Facebook en YouTube, blijkt uit Brits onderzoek. De onderzoekers zien een significante relatie tussen het gebruik van sociale media en het geloof in samenzweringen. Dan gaat het over samenzweringen als de overheid die het aantal doden overdrijft, of juist wegmoffelt. Dat het virus in een laboratorium is gekweekt en dat symptomen van Covid-19 worden veroorzaakt door het 5G-netwerk.

Ook in Nederland leven dat soort samenzweringen, kwam naar voren in de steekproef van Kieskompas.

Waarom ontstaan ineens zoveel samenzweringstheorieën?

Voordat sociale media echokamers creëerden, zorgden pandemieën ook al voor alternatieve waarheden en samenzweringstheorieën. De Spaanse griep uit 1918 duikt geregeld op in historische vergelijkingen. Zo kort na de Eerste Wereldoorlog waren de Duitsers de Chinezen van nu. Er gingen geruchten dat Duitsers met onderzeeërs het virus zouden hebben verspreid. Ook Joden kregen de schuld, net als jazzmuziek.

Nog treffender is het voorbeeld van de Russische griep die rond 1890 ruim een miljoen slachtoffers eiste. En dat in een wereld die destijds anderhalf miljard mensen telde. Al snel was een reden gevonden voor de mysterieuze uitbraak. Sinds kort hadden mensen elektriciteit in hun huizen, dus werden de elektriciens van het eerste uur fysiek en verbaal aangevallen. Er zou een medicijn zijn tegen de griep dat ‘men’ achterhield: een antimalariamiddel, kinine.

Dat doet uiteraard denken aan hydroxychloroquine, dat eveneens wordt gebruikt tegen malaria, maar volgens wetenschappers niet helpt tegen Covid-19.

In 1890 verwarde een aantal families kinine met strychnine. Zij stierven. Dat lijkt op de tragedie van een Amerikaanse man die onlangs een reinigingsmiddel slikte met een naam die leek op chloroquine. Hij overleefde het niet. Desondanks blijft het middel populair in de wereld van andere waarheden. Uit het onderzoek van Kieskompas bleek dat 9 procent van de Nederlanders nog altijd vertrouwen heeft in hydroxychloroquine, een variant van chloroquine.

Voor samenzweringen moet een goede voedingsbodem zijn. En die bodem is momenteel zo vruchtbaar als Limburgse löss, mede door gebrek aan kennis, stelt Möller. “Als iemand een complottheorie ontvouwt over vaccinaties, dan kun je er duizenden studies tegenover zetten. Bij corona is dat anders. Wat in maart wetenschappelijk gezien nog aannemelijk was, blijkt nu onwaar. Het gebrek aan informatie maakt het makkelijker om desinformatie te verspreiden.”

Mede door het gebrek aan kennis zijn allerlei onnavolgbare maatregelen van kracht, die wellicht voor het kabinet verklaarbaar zijn, maar niet uit te leggen. Ook dat voedt wantrouwen en samenzweringstheorieën. Want waarom moet iemand tien dagen in quarantaine als hij of zij terugkomt uit een gebied met code oranje, tenzij het een zorgmedewerker is? Die mag dan gewoon met kwetsbare patiënten werken. Er zijn meer voorbeelden die het wantrouwen voeden, zoals de uitzonderingspositie voor de luchtvaart.

Maar de voornaamste reden dat samenzweringstheorieën ontstaan, zijn grote sociale spanningen, zegt Möller. “Die zijn er volop nu grote maatschappelijke omwentelingen aan de gang zijn.”

Hebben complotdenkers een punt?

Zet complotdenkers niet weg als idioten, zegt sociaal-psycholoog aan de Vrije Universiteit Jan-Willem van Prooijen. Zij stellen vragen die wel degelijk gerechtvaardigd zijn. “En machtsmisbruik en corruptie bestaan gewoon.” Daarnaast zijn er gradaties in complotten. De chip die meegaat met vaccins, iets dat toch een aantal procent van de Nederlandse bevolking gelooft, is van een andere orde dan denken dat ambtenaren bij een ministerie iets uitvoeren dat het grotere publiek beter niet kan weten. Dat is vaker gebeurd. Denk aan de toeslagenaffaire bij de Belastingdienst, de rol van het ministerie van financiën, of het niet kunnen vinden van een bonnetje over een kroongetuigendeal bij het ministerie van justitie. Dus ja, soms is het wantrouwen gerechtvaardigd. Maar waar ligt de grens?

In Het Parool zei socioloog Jaron Harambam daar vorige week over dat een groep als Viruswaarheid ten onrechte als complotdenkers wordt gezien. “Zij geloven niet dat er achter alles een groter plan zit”, wat een kenmerk is van de complotdenker. “Wel twijfelen ze ernstig over de verklaringen van de officiële instanties over het coronavirus. Dat is niet zo gek, want veel dingen zijn nog onduidelijk.”

Van Prooijen en Harambam vinden dat mensen met ernstige zorgen gehoord dienen te worden. Gebeurt dat niet, dan worden ze naar de extreme complotdenkers gezogen die wel naar hen luisteren, zei Harambam.

Wat hebben complotdenkers en wantrouwige burgers toch tegen de media?

Wantrouwen tegen instituties treft ook de media. Die zouden tot de gevestigde orde behoren en niet kritisch zijn op kabinet, RIVM en Outbreak Management Team. Dat verwijt is niet geheel onterecht, vindt Möller. “In het begin van de crisis was weinig ruimte voor kritiek. Daar hebben ze gelijk in. Dat is niet wat wij in een democratie willen, dat slechts één mening de ruimte krijgt. Wie in zijn of haar mening afweek van wat de overduidelijke meerderheid dacht, had in de media even geen stem. Of dat fout was? Iedereen stuurde in de mist. Het was toen ontzettend belangrijk dat iedereen zich aan de maatregelen zou houden. De waakhondrol is in die tijd even niet vervuld.

“Dat was internationaal ook het geval. Ik volgde in die tijd veel internationale media. Je zag dat de New York Times veel over Engeland ging schrijven, over hoe slecht het daar ging, terwijl The Guardian zich bezighield met de situatie in New York. De waakhond werd even naar het buitenland gestuurd. Misschien hadden er meer kritische stemmen kunnen klinken. Dan had sommigen wellicht iets meer vertrouwen gehad in de massamedia.”

Is al dat wantrouwen en denken in samenzweringen gevaarlijk?

Helemaal zonder gevaar is het verzet tegen coronamaatregelen niet. Stel dat er straks een nieuwe lockdown komt, zoals premier Mark Rutte deze week dreigend aankondigde, dan kan een te groot verzet de lockdown breken. Als de critici die zich achter Maurice de Hond scharen en de aanhangers van Viruswaarheid allemaal de straat op gaan, zich niet aan de maatregelen houden en elkaar gewoon thuis opzoeken, wie kan hen dan tegenhouden? En tegen welke prijs?

Hoe mis het kan gaan bleek eerder in Servië. Daar gingen vorige maand zowel extreem-links als -rechts de politie te lijf toen de president een nieuwe lockdown afkondigde. Nu hadden de rellen ook te maken met de weinig populaire president van het land en de aankomende verkiezingen, maar de druk werd zo groot dat de aangekondigde lockdown werd teruggedraaid.

Politicoloog André Krouwel van onderzoeksbureau Kieskompas ziet zowel problemen voor de volksgezondheid als voor de democratie. 10 procent van de Nederlanders die niets gelooft van de officiële kennis over Covid-19, is volgens hem een substantieel percentage. Groot genoeg om de effectiviteit van maatregelen in gevaar te brengen als zij zich niet aan de regels houden. Daarnaast is het schadelijk voor de democratie als grote groepen belangrijke instituties niet meer vertrouwen.

Dat gevaar ziet ook communicatiewetenschapper Möller. “Dat is niet nu direct gevaarlijk, maar wel op de lange termijn. We hebben nu nog een goed werkend mediasysteem en democratie. Ondanks de afwezigheid van afwijkende geluiden in het begin, hebben veel mensen hun vertrouwen herwonnen in onder meer de publieke omroep. Maar op lange termijn, als meer mensen zich aansluiten bij de wantrouwende beweging, kan de cohesie verdwijnen. Als je dan van alles een conflict maakt, kan dat zelfs iets als onze polderdemocratie ondermijnen.”

Lees ook:

Eén op de tien Nederlanders gelooft dat er rond corona vieze spelletjes worden gespeeld

Wordt met een toekomstig vaccin een chip in mensen geïmplanteerd? Dat is goed mogelijk, denkt een deel van de Nederlanders.