De toeslagenaffaire uitgelegd: zo kwam het ‘ongekende onrecht’ tot stand

Jarenlang werd kinderopvangtoeslag onterecht stopgezet en teruggevorderd en werden levens geruïneerd. Hoe kon het zo misgaan in de toeslagenaffaire?

Wat is de toeslagenaffaire?

Hoe zit het ook alweer? Jarenlang, van 2004 tot 2019, werden duizenden ouders die kinderopvangtoeslag ontvingen door de Belastingdienst onterecht aangewezen als fraudeur. Vaak moesten deze ouders het ontvangen bedrag aan toeslagen, soms wel tienduizenden euro's, in één keer terugbetalen, waardoor zij in de schulden belandden met alle gevolgen van dien. Relaties liepen stuk, gedupeerden raakten hun huis kwijt, kinderen werden uit huis geplaatst.

Inmiddels is door onthullingen van Trouw en RTL Nieuws duidelijk geworden dat er door zowel de Belastingdienst als de overheid grote fouten zijn gemaakt, en dat er sprake was van vooringenomenheid en etnisch profileren.

Hoe kwam deze affaire aan het licht, en wat is er sindsdien allemaal gebeurd?

Najaar 2018: de toeslagenaffaire komt boven water

‘Belastingdienst werkte ouders die recht hadden op kinderopvangtoeslag bewust tegen.’ Met die woorden brengt Trouw de toeslagenaffaire op 4 september 2018 aan het rollen. Interne stukken van de Belastingdienst belanden bij Trouw op het bureau, en daaruit blijkt dat de fiscus bewust aanstuurde op het afwijzen van bezwaren van mensen bij wie ten onrechte de kinderopvangtoeslag werd gestopt.

Het gaat om een zaak uit 2014, toen de Belastingdienst besloot ineens de kinderopvangtoeslag stop te zetten van 235 ouders die gebruikmaakten van gastouderopvang via een bureau uit Eindhoven dat verdacht werd van misbruik van toeslagen. Later wordt bekend dat die groep nog iets groter was: 300 ouders.

Bovendien hield de fiscus in rechtszaken rondom de kinderopvangtoeslag bewust stukken achter, blijkt later, waarmee het een uitspraak van de Hoge Raad negeerde. De rechter oordeelt nog weer iets later dat de Belastingdienst de geleden schade van een ouder moet vergoeden: drie jaar wachten op de behandeling van een bezwaarschrift is te lang. De Nationale Ombudsman oordeelde een jaar eerder al dat getroffen ouders gecompenseerd zouden moeten worden, maar dat gebeurde niet.

Voorjaar 2019: discriminatie komt aan het licht

Het lijkt erop dat de fiscus de tweede nationaliteit van ouders gebruikte om te bepalen wie wel of niet gecontroleerd werd bij de kinderopvangtoeslag, onthullen Trouw en RTL Nieuws in mei. De Autoriteit Persoonsgegevens start hier een onderzoek naar, nadat een gastouderbureau uit Eindhoven en een kinderdagverblijf uit Almere aan de bel hadden getrokken. Het gastouderbureau ontdekte in 2016 tijdens een bijeenkomst met een ambtenaar van de Belastingdienst dat deze in een Excel-bestand de tweede nationaliteit van mensen bijhield. Volgens het kinderdagverblijf uit Almere kregen alleen ouders van buitenlandse komaf te maken met stopzetting van toeslagen, terwijl ouders met alleen een Nederlandse nationaliteit in eerste instantie geen problemen ondervonden.

Ruim een jaar later blijkt dat er in ieder geval etnisch geprofileerd is bij de aangifte inkomstenbelasting: 11.000 mensen met een dubbele nationaliteit werden aan een extra controle onderworpen. Een paar maanden later, in juli 2020, toont de Autoriteit Persoonsgegevens aan dat ook de manier waarop de afdeling Toeslagen met etniciteit werkte discriminerend was. De fiscus krijgt een flinke boete opgelegd.

Tweede helft 2019: De Belastingdienst stribbelt tegen

In juni 2019 blijkt dat de Belastingdienst een onderzoek naar het eigen handelen in de toeslagenaffaire ernstig frustreerde. Ambtenaren die al jaren betrokken waren bij de hardhandige en onterechte aanpak van honderden ouders kregen sleutelposities in het onderzoek en konden zo stukken achterhouden voor de Kamer. Ook staatssecretaris Menno Snel gaf opdracht om het onderzoek naar de affaire zoveel mogelijk te beperken. In september blijkt bovendien dat ambtenaren zich actief bemoeien met het onderzoek naar de affaire; onwelgevallige passages worden geschrapt. Een klokkenluider binnen de Belastingdienst, een ambtenaar die interne stukken naar buiten zou hebben gebracht, wordt op non-actief gesteld. Bovendien krijgen gedupeerde ouders die hun dossier in willen zien nul op rekest, terwijl de staatssecretaris had toegezegd dat de fiscus en de landsadvocaat zich ruimhartiger zouden opstellen tegenover de ouders.

Belastingdienst negeerde misstanden

In november 2019 wordt duidelijk dat de Belastingdienst jarenlang misstanden negeerde. Tot op het hoogste ambtelijk niveau kreeg een medewerker die aankaartte dat in strijd met de wet werd gehandeld en rechten van burgers werden geschonden, geen gehoor. De inmiddels gepensioneerde ambtenaar Pierre Niessen stuurde een dossier naar de Tweede Kamer met vooral e-mailverkeer tussen hem, collega’s en de hoogste bazen bij de Belastingdienst. Daaruit blijkt dat de Belastingdienst bij zeker 40.000 mensen ten onrechte geld terugvroeg, hoewel zij volgens de wet recht hadden op uitstel van betaling omdat bijvoorbeeld hun bezwaar nooit behandeld werd.

Een onderzoekscommissie onder leiding van oud-minister Piet Hein Donner oordeelt in november keihard over het optreden van de Belastingdienst. Door de vooringenomenheid van de dienst hadden ouders geen enkele kans om te ontsnappen aan de kluwen van de fiscus, én ze hebben recht op ruimhartige compensatie.

Bijna gelijktijdig met het onderzoek van de commissie Donner blijkt uit door Trouw en RTL Nieuws opgevraagde stukken dat de top van de Belastingdienst de onrechtmatige aanpak willens en wetens goedkeurde en doorzette. De ambtelijke top van de Belastingdienst zette toeslagen stop van mensen hoewel ze wisten dat zij er wel recht op hadden. Tot op het hoogste niveau werd besloten om jarenlang door te gaan met deze onrechtmatige aanpak.

Staatssecretaris Menno Snel stapt op

Deze onthullingen voeren de druk op staatssecretaris Menno Snel op. Eind 2019 ziet hij geen uitweg meer en stapt hij op, gemangeld door een dienst die hij nooit onder controle kreeg. Bij zijn vertrek roept hij op tot een drastische herziening van het toeslagenstelsel. De gedupeerde ouders twijfelen eraan of het opstappen van Snel iets gaat veranderen. Liever zien zij de top van de Belastingdienst vertrekken. Binnen die dienst rommelt het: ambtenaren van de fiscus willen maatregelen tegen hun leidinggevenden. De manier waarop de huidige top van de Belastingdienst de affaire afhandelt vinden veel medewerkers van de dienst volstrekt onvoldoende, blijkt uit berichten op een intern platform.

Rond kerst 2019 is er toch een kleine doorbraak voor een groep ouders: zij worden gecompenseerd. Het gaat om het topje van de ijsberg. Slechts 302 ouders, de groep waar het in 2018 mee begon, krijgen in één klap duizenden euro's op hun rekening gestort. De schatting destijds is dat zo'n 9000 gezinnen recht hebben op compensatie, die zal maar langzaam op gang komen.

2020 - Twee opvolgers en ook problemen buiten de afdeling toeslagen

Een nieuw jaar, een nieuw begin voor de twee opvolgers van Menno Snel: Alexandra van Huffelen en Hans Vijlbrief. Met deze twee komt een karrenvracht aan bestuurlijke ervaring op de stoel van Snel te zitten. Van Huffelen krijgt de taak de nasleep van de toeslagenaffaire af te handelen. Zij gaat dan ook direct na haar beëdiging om de tafel met getroffen ouders. De regering stelt een ‘pauzeknop’ in voor getroffenen: zij hoeven tijdelijk geen schulden terug te betalen.

Vijlbrief krijgt de taak de Belastingdienst weer op orde te krijgen. “Ik zou de Belastingdienst eigenlijk weer saaier willen maken”, zegt hij na zijn beëdiging. De Algemene Rekenkamer lost alvast een schot voor de boeg: het is allang duidelijk dat de Belastingdienst de uitvoering van het toeslagenstelsel niet aankan. Bovendien is het voor de burger veel te ingewikkeld geworden. Een nieuw stelsel moet daarom compleet anders.

Met de twee nieuwe bewindslieden lijkt het tij eindelijk echt te keren voor de vele getroffen ouders, al heeft het gros nog geen cent gezien van de eerder beloofde compensatie.

Belastingdienst hanteert zwarte lijst

Dan ontdekken Trouw en RTL Nieuws via de dossiers van de toeslagenouders dat de Belastingdienst al jaren een soort zwarte lijst hanteert (FSV, Fraude Signalering Voorziening) om fraude te signaleren, niet alleen bij mensen die kinderopvangtoeslag ontvangen, maar bijvoorbeeld ook bij de afdeling inkomstenbelasting. Er staan zo’n 180.000 mensen in vermeld als (mogelijke) fraudeur, maar de bewijzen voor die fraude zijn onbetrouwbaar en niet controleerbaar. Dit systeem is volledig in strijd met de privacywet. Pas na aanhoudende vragen van Trouw en RTL Nieuws haalt de fiscus het systeem uit de lucht.

Najaar 2020 - Belastingdienst wist in 2017 al van fouten kinderopvangtoeslag

In oktober 2020 barst de bom: uit een explosief memo blijkt dat de Belastingdienst al in 2017 wist dat er grote fouten waren gemaakt in de doorgeslagen fraudejacht rond het gastouderbureau uit Eindhoven. Het hoogste management bij de afdeling Toeslagen werd geadviseerd om schadevergoeding aan te bieden, maar deed dat niet.

Dit memo werd achtergehouden voor de commissie Donner die een jaar eerder onderzoek deed naar de affaire. Na druk van de Tweede Kamer werd het toch openbaar. Later zal blijken dat de twee hoogste ambtenaren van de Belastingdienst en het ministerie van financiën wisten van dit memo.

Half november begint een parlementaire ondervragingscommissie met het ondervragen van politici en ambtenaren. Uit die verhoren blijkt dat er al in 2014 signalen waren dat het strenge beleid grote financiële problemen veroorzaakte bij ouders. Deze ondervragingscommissie presenteert uiteindelijk het rapport ‘Ongekend Onrecht.’ De beginselen van de rechtsstaat zijn geschonden en ministeries en de rechtspraak hebben daaraan bijgedragen, is de conclusie.

2021 - Kabinet treedt af om toeslagenaffaire

Het rapport is een maand later reden voor het voltallige kabinet om af te treden. Een kabinetsval met zo min mogelijk schade. Gedupeerde ouders zijn niet gevoelig voor dit gebaar. ‘Schaamte? Op mij maakte Rutte de indruk dat hij zich betrapt voelde.’

Met de val van het kabinet is de ellende niet voorbij. De beloofde 30.000 euro compensatie wordt maar mondjesmaat overgemaakt naar de ouders. Bovendien staan schuldeisers klaar om de centen op te vangen. Schulden vanuit de overheid worden kwijtgescholden, maakt staatssecretaris Van Huffelen daarop bekend, en ook private schulden worden door de overheid overgenomen.

Tussen alle onderzoeken, verdwenen memo's en onthullingen door komen er ook steeds meer verhalen van getroffen ouders naar boven, wiens leven verwoest is doordat zij als fraudeur zijn aangemerkt. Absoluut dieptepunt: het nieuws dat tussen 2015 en 2020 1115 kinderen van toeslagenouders uit huis zijn geplaatst. Later wordt dat getal bijgesteld naar 1675. Hoewel er bij een uithuisplaatsing altijd meerdere factoren meespelen, is de schok groot. “De laadwagen in zo’n gezin was al vol, de toeslagenaffaire zorgde ervoor dat die naar beneden zakte", zegt advocaat Khadija Bozia in Trouw. “Ik denk dat het zaken vooral heeft versneld.”

2022 - Hoe zit het met de compensatie van toeslagenouders?

De compensatie van de toeslagenouders komt intussen mondjesmaat op gang. Wilde het kabinet in eerste instantie de compensatie zo klein mogelijk houden, de rekening liep in het najaar van 2021 al op tot zo’n 5 miljard euro. Maar wanneer alle toeslagenouders gecompenseerd zullen zijn, is nog onduidelijk. Een einddatum is er niet. De hersteloperatie verzandt volledig, hoort toeslagenouder Fatima keer op keer als ze de Belastingdienst belt om navraag te doen. “Mevrouw, het is crisis hier. Er moet hier nog zoveel gebeuren, mensen zitten met de handen in het haar.”

Dit alles leidt tot grote woede van het ouderpanel, een groep ouders die het kabinet gevraagd en ongevraagd adviseert over de affaire. “We zijn moe, kwaad en uitgeput”, schrijven ze in het voorjaar van 2022 in een open brief.

Eind mei 2022 erkent de overheid in ieder geval dat er sprake was van institutioneel racisme bij de fiscus. Dit gebeurde weliswaar “zonder kwade trouw”, benadrukt staatssecretaris Marnix van Rij (Fiscaliteit en Belastingdienst) en het mag volgens hem ook geen ‘rassenhaat’ heten, maar de werkwijze van de Belastingdienst was wel volstrekt ‘onaanvaardbaar’ en noemt hij ‘uiterst pijnlijk’. Het is de eerste keer dat de overheid ronduit toegeeft dat er sprake was van institutioneel racisme.

Over een aantal kwesties is nog grote onduidelijkheid. Hoe kan het dat de Belastingdienst bijna alleen maar arme, alleenstaande moeders controleerde? Hoe zit het controlemechanisme van de Belastingdienst in elkaar en hoe moet dat in de toekomst?

Bij een parlementaire enquête in het voorjaar van 2023 komen hier wellicht wat antwoorden op, maar duidelijk is dat de problemen bij de Belastingdienst nog lang niet zijn opgelost.