‘De moord op Derk Wiersum was een aanslag, maar de rechtsstaat is niet om het leven gebracht’

Vandaag staan twee verdachten voor de moord op advocaat Derk Wiersum voor de rechter. De moord op Wiersum, advocaat van Marengo-kroongetuige Nabil B., werd een ‘aanslag op de rechtsstaat’ genoemd. Is de rechtsstaat de klap inmiddels te boven? In september 2020, een jaar na de moord, lieten we drie togadragers aan het woord over deze vraag. Lees het artikel hier terug.

Evert-Jan Henrichs, Deken van de Orde van Advocaten in Amsterdam

Een aanslag op de rechtsstaat. Het zijn grote woorden, zegt Evert-Jan Henrichs. Maar wat hem betreft zijn ze zonder meer terecht. “De advocatuur is een van de hoekstenen van de rechtsstaat, net zoals de andere togaberoepen dat zijn. Als een van ons dan wordt vermoord om wat hij beroepsmatig doet, doet dit de rechtsstaat geweld aan. En dat is niet een abstract verhaal: na de moord hebben advocaten zich teruggetrokken uit zaken vanwege de veiligheid en is het voor sommige zaken veel moeilijker geworden een advocaat te vinden. Kijk bijvoorbeeld naar de moeite die het heeft gekost om een nieuwe advocaat te vinden voor de kroongetuige voor wie Derk Wiersum werkte.”

Het laat volgens de Amsterdamse Deken, het aanspreekpunt voor collega’s in de regio, zien dat de rechtsstaat met moeite nog overeind staat na de moord. Want zodra verdachten geen advocaat meer kunnen vinden om hen te verdedigen, heeft de rechtsstaat een ‘fundamenteel probleem’. “Zelfs degene die opdracht heeft gegeven voor de moord op Derk, heeft een advocaat nodig”, aldus Henrichs.

Dat laatste zal menigeen misschien de wenkbrauwen doen fronsen, maar voor een advocaat is het niet meer dan een vanzelfsprekendheid. “We zijn getraind om te zien dat we een rechtsstatelijke rol vervullen. Dat betekent dat je een magistratelijk OM nodig hebt, onafhankelijke rechters en advocaten die de rechten van verdachten verdedigen. Net als veel andere beroepen, zoals rechters, officieren van justitie, maar ook bijvoorbeeld accountants, hebben advocaten kernwaarden als onafhankelijkheid en integriteit. De advocatuur heeft als enige ook de kernwaarde partijdigheid. Je dient het belang van je cliënt, dat staat altijd voorop.”

De moord op Wiersum heeft daar niets aan veranderd, zegt Henrichs. Wat die wel heeft veranderd zie je volgens hem vooral op microniveau. “Veel advocaten voelen zich minder veilig, ze kijken regelmatig over hun schouder. Zonder overdrijven mag je zeggen dat de advocatuur, en vooral de strafrechtadvocatuur, z’n onbevangenheid heeft verloren. Dat geldt ook voor het vanzelfsprekende plezier in het vak. Ook voor mij geldt dat ik nog steeds rondloop met een knoop in m’n maag: hoe kan het dat een voortreffelijk advocaat deze prijs heeft moeten betalen?”

De dreiging wordt voor sommige advocaten heel concreet. Henrichs kreeg als Deken sinds de moord op Wiersum meer meldingen van bedreigingen. Het gaat om acht tot tien gevallen, zegt hij, waarin veelal expliciet wordt verwezen naar de moord.

De bedreigingen hebben gevolgen voor het gevoel van veiligheid, aldus Henrichs, maar de grootste dreiging blijft het onbekende, de onaangekondigde aanslag, net als bij Wiersum. “Dat is het venijnige. Ingehaald worden door een scooter en denken: oh jee. Dat gevoel zal uiteindelijk afnemen, maar is er na een jaar nog steeds.”

Positief is volgens Henrichs dat de advocatuur, het OM en de rechtelijke macht het afgelopen jaar nadrukkelijk gezamenlijk optrekken om door te kunnen gaan met het werk. Er is regelmatig overleg, waar beveiliging nodig is, is beveiliging geregeld en uiteindelijk zijn er advocaten gevonden die gevoelige zaken willen doen. “De moord op Derk is een aanslag geweest, maar de rechtsstaat is zeker niet om het leven gebracht. We kunnen dit aan.”

Rickert Ahling, waarnemend voorzitter Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak

Over de vraag of de moord op Derk Wiersum een aanslag was op de rechtsstaat, kan Rickert Ahling naar eigen zeggen kort zijn. Ja, dat was het. “De rechtsstaat is iets waar burgers recht op hebben. Het is van ons allemaal. Dat togadragers hun werk veilig kunnen doen, is dus in het belang van burgers. Daar kom je niet aan. Doe je dat wel, dan doe je de samenleving geweld aan.”

Blijvend bleek de schade niet, concludeert Ahling nu een jaar later. “Het persoonlijk drama blijft. Schade aan de rechtsstaat niet. Want daarvoor geldt: we zijn er nog”, zegt de waarnemend voorzitter van de vereniging van rechters en officieren van justitie. “Er zijn nog steeds magistraten die zich bezig willen houden met zaken rond de zware criminaliteit. Ik zie bij onze achterban alleen maar meer gedrevenheid om het werk te doen. Het vuurtje is aangewakkerd vanuit boosheid en verontwaardiging dat de rechtsstaat geweld is aangedaan. Dat raakt me. We gaan ervoor. Gezamenlijk als advocatuur, rechters en officieren.

“Toen ik vorig jaar hoorde dat Derk Wiersum was doodgeschoten, zat ik in Buenos Aires voor een congres. Daar werd een oorkonde uitgedeeld aan Benjamin Ferencz. Een oude man, die een belangrijke rol heeft gespeeld in de berechting van nazikopstukken. Zijn motto was: Make law, not war. Dat vond ik zo treffend. Dat raakt voor mij aan de kern waarom je dit werk doet.”

Wat volgens Ahling vaak door elkaar loopt in het gesprek over de rechtsstaat, is de rechtsstaat als recht van de burger en het rechtsbedrijf. Dat laatste ‘piept en kraakt’ al langer, door de grote werkdruk, het tekort aan rechters en officieren en een haperende logistiek. Dat heeft de burger ook tijdens de coronacrisis kunnen ervaren. “De druk op magistraten is al langere tijd zeer groot. Daar komt bij dat we altijd onder een vergrootglas liggen. Niet alleen als togadrager, maar ook in toenemende mate daarbuiten. Dat je dit werk doet, voel je in je privéleven. Veiligheid is daar slechts een aspect van.”

Hoewel de moord op Wiersum het rechtsbedrijf niet wezenlijk heeft veranderd, is de druk op de togadragers die sinds de moord beveiligd worden nog groter geworden, zegt Ahling. “Maar ook hun drive om zich voor de rechtsstaat in te spannen.”

Of er sinds de moord ook meer rechters en officieren bedreigd worden, kan de voorzitter van de beroepsvereniging niet zeggen. “Ik wil het ook niet zeggen. Ik wil mensen niet de indruk geven dat ze met dit soort daden effect sorteren. De veiligheid staat wel hoger op de agenda. Al heeft het er altijd al bij gehoord. Je stelt als rechter of als officier nou eenmaal niet alle partijen tevreden. Je werk heeft impact. Daardoor kunnen reacties op dat werk extremer zijn dan waar andere beroepen mee te maken krijgen. Dat beveiliging er kennelijk bij hoort, is treurig.”

Om een signaal af te geven dat het bedreigen van advocaten, officieren en rechters niet thuishoort in onze democratische rechtsstaat, kondigde minister Ferd Grapperhaus (justitie en veiligheid) vorige week aan de straffen voor dergelijke misdrijven te verhogen. Is dat een terecht signaal wat Ahling betreft? “Ik vind het vooral een ingewikkeld signaal. We werken in strafrecht in een keten van mensen. Dat begint al bij de agent op straat die in een split second besluit om te handelen. Ik vind het dan ingewikkeld dat een bedreiging van togadragers zwaarder weegt, alsof we nog eens extra bijzonder zijn. We staan gezamenlijk, in de hele keten, ten dienste van de rechtsstaat.”

Gerrit van der Burg, voorzitter van het College van procureurs-generaal van het Openbaar Ministerie

De moord op Derk Wiersum was een ongekende aanval op de rechtsstaat, de rechtvaardigheid, de veiligheid en de waarheidsvinding”, zegt Gerrit van der Burg, topman van het Openbaar Ministerie. “Dat heb ik destijds gezegd, en zo zie ik het nog steeds.”

Met de moord is volgens Van der Burg ‘het onmogelijke mogelijk geworden’. Een dienaar van de rechtsstaat is geliquideerd. “Dat is ook na een jaar nog steeds voelbaar. We hebben het er nog vaak over. We spreken binnen het OM over een periode voor en een periode na de moord.”

Ook in de periode voor de moord kregen officieren van justitie te maken met bedreigingen, zegt Van der Burg. Dat hoort volgens hem – helaas – bij een beroep waar niet iedereen blij is met je besluiten. Of die dreiging sinds 18 september vorig jaar is toegenomen, daar wil hij zich niet over uitlaten. “Bekend is dat er rond de grote onderzoeken naar de georganiseerde misdaad zo’n 25 togadragers een bepaalde mate van beveiliging hebben gekregen. Dat is onveranderd. Het is heel intens, maar voor die collega’s is dat een manier van leven geworden.”

Er zijn ook collega’s die vanwege de veiligheid de keuze maken zich niet met dergelijke strafzaken bezig te houden. Van der Burg begrijpt dat en zegt respect te hebben voor persoonlijke afwegingen. “Er zijn nog altijd genoeg collega’s die er wel voor kiezen. Dat betekent ook dat er nog steeds aanhoudingen worden verricht, dat zittingen worden voorbereid en dat verdachten voor de rechter worden gebracht. Dat we zijn doorgegaan met het aanpakken van de georganiseerde misdaad, laat wat mij betreft zien dat de rechtsstaat weerbaar is gebleken en ik heb veel respect voor de collega’s die dat elke dag laten zien.

“Ook met tegenwind willen we ervoor zorgen dat elke verdachte zijn strafzaak krijgt. En de samenleving hoort zich te realiseren dat dit belangrijke werk voor de rechtsstaat bescherming verdient, elke dag weer.”

Dat doorgaan is hard nodig, want Nederland heeft nog steeds een groot probleem met de zware criminaliteit, aldus Van der Burg. Hij spreekt over een tienjarenplan. Stap voor stap moet het probleem worden aangepakt tot het in 2030 op een acceptabel niveau is. “Dat betekent dat boeven moeten worden opgesloten, maar ook dat we de voedingsbodem moeten wegnemen. We moeten jongeren een alternatief bieden, zodat ze de verleiding kunnen weerstaan om voor een habbekrats een klusje te doen voor een crimineel, of zelfs iemand om te leggen. Het vraagt om een veel bredere aanpak dan alleen via het strafrecht. Het strafrecht lost geen maatschappelijke problemen op.”

Ondertussen is ook het zogeheten Marengo-proces, waarin Wiersum als advocaat optrad voor de kroongetuige, nog steeds in volle gang. De spanningen tussen het OM en de advocaten van de zeventien verdachten die terechtstaan voor een reeks liquidaties en pogingen daartoe, liepen de afgelopen weken hoog op. Is die spanning tekenend voor de hoogspanning waarin de rechtsstaat verkeerd? Van der Burg: “Een zekere spanning in de rechtszaal hoort erbij, er worden verschillende en belangrijke belangen gediend. Iedereen heeft zijn eigen rol en verantwoordelijkheid om de rechtsstaat te dienen, dat moet het uitgangspunt zijn. Daarmee heeft iedereen een gemeenschappelijk grondvest. We doen het samen. Ook daar draait de rechtsstaat wat mij betreft om.”

Lees ook

‘Het Marengo-proces gaat over liquidaties, maar ook over de verdediging van de rechtsstaat’

De emoties liepen hoog op tijdens de laatste reeks zittingen van het Marengo-proces. In de liquidatiezaak staan het OM en de advocaten van de verdachten lijnrecht tegenover elkaar.

OM: verdachte moord Wiersum wilde vluchten naar Suriname

Dat werd duidelijk tijdens de eerste zitting in de rechtszaak tegen een van de verdachten van de moord op Wiersum.