Na een regen aan rapporten over ongewenst gedrag bij Defensie, is bij de marine de tijd van samen porno kijken aan boord voorbij. Hoe is de cultuur voor de vrouwen van nu? ‘Je bent al snel een matras.’
Een vrouwelijke onderofficier zit te breien als ze roept: Zó, die slikt ‘em lekker weg. Ze zit tussen haar mannelijke collega’s in het cafetaria van een marineschip. Ze kijken samen naar een een pornofilm, zoals gebruikelijk is na het eten. We schrijven jaren negentig, er zitten nog amper vrouwen bij de marine.
Het is een van de anekdotes die mannen vol trots vertelden aan Pauline Sijpesteijn toen zij aan haar carrière bij de marine begon. Dát was nou een vrouw, dát vonden ze tof. Inmiddels is Sijpesteijn sergeant-majoor en 51 jaar oud. Ook de mannen op haar schip zetten een keer een pornofilm aan, om de vrouwen op het schip uit de tent te lokken.
“Ik had het gore lef niet om er als matroosje iets van te zeggen. Zelfs de vrouwen maakten grappen over die porno, dat was de cultuur”, vertelt ze. Het was uiteindelijk haar vrouwelijke leidinggevende, een korporaal, die de pornofilm stopzette, natuurlijk onder luid protest van de mannen op het schip.
Marine humor
Bijna dertig jaar later kan ze er wel om lachen, het beeld van zichzelf als bleue matroos voor zo’n film. Ze houdt veel van de marine en voelt zich nog altijd als een vis in het water. Al vindt ze het nu al te preuts geworden: er wordt al moeilijk gedaan over schunnige opmerkingen, zegt ze, terwijl zij grapjes die op het randje zitten juist betitelt als ‘marine humor’.
Dat er de laatste jaren een vergrootglas op Defensie ligt als het gaat om sociale veiligheid, vindt ze onzin. Er is volgens haar al veel verbeterd. En de situatie bij de marine is niet anders is dan bij een heleboel andere bedrijven, zegt ze. Maar in hoeverre is dat echt zo? Hoe ervaren vrouwen de cultuur bij de marine en hoe gaat Defensie om met ongewenst gedrag?
Om van de cultuur en veranderingen een beeld te krijgen, sprak Trouw met zeven werknemers bij de marine (waarvan één oud-medewerker, man, en de rest vrouwen), twee advocaten en de vakbond, en spitte de flinke stapel rapporten die sinds 2006 zijn geschreven over sociale veiligheid bij Defensie door.
In die rapporten (het laatste uit 2021) keren een aantal onderwerpen steeds terug: de hoge mate waarin ongewenst gedrag zoals seksuele intimidatie voorkomt, de lage meldingsbereidheid die samenhangt met de hechte cultuur en ten slotte de afhandeling van incidenten. Wat is er veranderd in die drie dossiers?
Ongewenst gedrag
De discussie over ongewenst gedrag bij de krijgsmacht begon vijftien jaar geleden toen de 19-jarige matroos Anja naar voren trad in het vakbondsblad OpLinie. Zij vertelde dat op de fregat Tjerk Hiddes diverse collega’s haar hut waren binnengedrongen en haar overal betast hadden. Het leidde tot een mediastorm.
Defensie stelde als reactie een eerste onderzoek in naar seksuele intimidatie, onder leiding van voormalig commissaris van de Koningin Boele Staal. Uit een enquête onder 3800 defensiemedewerkers gaf een op de zes vrouwen aan last te hebben van ongewenste seksuele intimidatie: 8 procent was ongewenst aangeraakt, 4 procent had te maken met seksuele dwang.
Boele Staal concludeerde ook dat zeevarende mannen en vrouwen vanwege de bijzondere omstandigheden en het gebrek aan privacy meer last hadden van ongewenst gedrag: pesten en ongewenst seksueel gedrag kwamen volgens de commissie anderhalf keer zo vaak voor, vergeleken met de rest van de krijgsmacht.
Klap op mijn kont
Wat Pauline Sijpesteijn zelf zoal heeft meegemaakt in de periode voor Boele Staal? “Ik ben weleens bij mijn tieten gegrepen, heb een klap op mijn kont gekregen. En er zijn allerlei seksuele toespelingen gedaan, ook toen ik gewoon bezet was. In die tijd riep een bootsman nog weleens naar zijn vrouwelijke medewerkers: ‘Hee stelletje hoeren’, dat zou nu niet meer kunnen.”
De vrouwen met wie Trouw sprak, hebben allemaal weleens een schunnige of seksuele opmerking gehad – daar kijken ze niet van op en meestal nemen ze er ook geen aanstoot aan, omdat het erbij hoort. “Je wordt daar wel makkelijker in”, zegt de 30-jarige korporaal Sharon. “Je raakt eraan gewend.”
Een andere vrouw, een matroos van 23, maakte drie jaar geleden op de matrozenopleiding in Den Helder een incident ‘in het grijze gebied’ mee, zegt ze. Een majoor, een veertiger die voor de opleiding werkte, flirtte in de wandelgangen met haar. Ze vond het indertijd wel spannend. Tot hij haar in de kroeg bij haar kont greep en zoende.
“Ik zat in een tweestrijd. Ik vond het aan de ene kant interessant, maar aan de andere kant wist ik dat het niet goed was. Nu denk ik: wat een viezerik, dat ik daar zo blind voor geweest ben. Ik wist niet goed wat me overkwam, ik had op de middelbare school nooit contact met jongens en bij de marine merkte ik ineens: ik mag er zijn”, zegt ze er nu over.
Gepolst hoezeer je openstaat voor seks
Later op een schip vroeg een mannelijke collega hoger in rang aan haar om ‘een peukje achterop’ te doen. Hij hintte, al zuigend aan zijn sigaret, er toen op dat ze samen even zouden vertrekken naar een lege ruimte aan boord. “Ik zou het zelf onschuldig noemen. Hij deed daarna wel een tijd zuur tegen mij en was minder aardig, omdat ik hem had afgewezen.”
De vrouwen zeggen bijna allemaal dat er aan het begin aan boord van een schip wel wordt gepolst hoezeer je openstaat voor seks. “Als je nieuw bent word je uitgetest. Mannen willen weten of je te krijgen bent”, zegt korporaal logistieke dienst Sharon, in een vorig leven kapper (waarvan de bemanning van de schepen waarop ze meevoer profiteerde).
Ook sergeant-majoor Bianca Noortman (36) herkent dit. “Als vrouw val je op. Je kunt al gauw een bepaalde reputatie krijgen, bijvoorbeeld als je tijdens een reis van een half jaar met twee mannen zoent. Daar wordt over gesproken. Bij mannen is dit veel minder het geval.” “Je bent al snel een matras”, vat Sharon het samen.
Vrouwen worden ‘getest’
Noortman moet toegeven dat ze hier ook rekening mee houdt in haar kledingkeus. “Ik trek als we een weekend in de haven zijn geen rokje aan. Je valt als vrouw al op, en met een rokje nog meer. Het voelt niet vervelend voor me hoor, ik voel me er zelf prettig bij, maar het is eigenlijk wel gek. ”
In een rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau uit 2018 komt het constante keuren van vrouwen terug. In diepte-interviews geven vrouwen aan dat ze ‘getest’ worden. De reactie van vrouwen op het gevis naar hoe beschikbaar of makkelijk zij zijn, ‘bepaalt mede of de nieuwe vrouw wordt opgenomen in de groep en of ze serieus genomen wordt’, schrijven de onderzoekers.
Wie de jaarverslagen van de afgelopen jaren van Defensie erop naslaat, ziet wel dat er sprake lijkt te zijn van verbetering wat betreft ongewenst gedrag. In 2016 meldde nog 22 procent van de vrouwen dat zij het jaar ervoor te maken hadden met ongewenst gedrag (waaronder seksuele intimidatie), in 2020 ging dit nog om 12 procent.
Ook in de burgermaatschappij
Uit de meeste onderzoeken naar ongewenst gedrag bij Defensie blijkt dat ongewenst gedrag in alle krijgsmachtonderdelen ongeveer even vaak voorkomt. De ervaringsdeskundigen waarmee Trouw sprak merken op dat ongewenst gedrag niet alleen bij de marine voorkomt en evengoed, en misschien wel net zo veel ‘in de burgermaatschappij.’
Zo zegt Sijpesteijn: “Het gebeurt bij de politie, in het ziekenhuis, bij de krant. Waarom zijn wij dan zo anders?” Toch is er reden om aan te nemen dat ongewenst gedrag, ook dat van seksuele aard, bij de krijgsmacht vaker voorkomt dan bij andere beroepsgroepen. Dat concludeert niet alleen de commissie Boele Staal in 2007, het staat ook in verschillende rapporten die erop volgden.
Zo zette het SCP cijfers uit 2015 over ongewenst gedrag bij Defensie naast cijfers uit de Emancipatiemonitor van 2016. Daaruit blijkt dat ongeveer 3 procent van de vrouwelijke werknemers in Nederland te maken krijgt met ongewenste seksuele aandacht van leidinggevenden of collega’s. Onder defensievrouwen ligt dat percentage op 13 procent.
Vrouwen in een door mannen gedomineerde werkomgeving maken vaker ongewenst gedrag mee dan andere werkende vrouwen, zo schrijft het SCP. Als het gaat om militair personeel, waar ook de marine onder valt, schommelt het percentage vrouwen de laatste jaren rond de 10 procent. Het is en blijft een mannenwereld zeggen ook de marinevrouwen die meewerkten aan dit artikel en dat brengt een zekere dynamiek met zich mee.
Grapjes en geintjes
Daarbij geldt voor de vrouwelijke militairen ook nog eens dat de grenzen tussen werk en privé vervagen tijdens het varen of op een uitzending, iets dat het SCP als een extra risicofactor bestempelt. Net als de informele cultuur in sommige krijgsmachtonderdelen, waarin ‘veel gepermitteerd is in termen van grapjes en geintjes, al dan niet met een seksuele lading.’
De keerzijde van kameraadschap
Toch is de informele, en vooral heel hechte cultuur ook datgene wat marinemensen zo mooi vinden aan hun werk. De vrouwen met wie Trouw sprak hebben het soms over hun collega’s als ‘grote broers’, om aan te duiden hoe nauw ze zich met elkaar verbonden voelen. Pauline Sijpesteijn zegt dat het een “sociale, warme omgeving is waar je kunt zijn wie je bent.” Noortman benadrukt dat ze zich op stap met haar mannelijke collega’s veilig en beschermd voelt. Sharon: “Je maakt vrienden voor het leven.”
In alle rapporten die tot en met dit jaar verschenen, komt de hechte cultuur terug bij de krijgsmacht en ook de marine terug. De keerzijde ervan wordt keer op keer genoemd. ‘Men heeft de neiging leden van de eigen groep te beschermen, ook bij grensoverschrijdend gedrag’, schrijft een commissie onder leiding van Ellen Giebels in 2018.
Dat leidt tot een lage meldingsbereidheid bij incidenten, constateert de commissie, ingesteld na artikelen over wangedrag op een kazerne van de landmacht, in Schaarsbergen. Ook vakbondsvoorzitter Ton van den Berg ziet de meldcultuur (of een afwezigheid hiervan) als een groot probleem, dat nog niet voldoende is opgelost. “Juist omdat Defensie haar mond vol heeft van meer vrouwen, hoort daar ook een goede meldcultuur bij. Daar maak ik me weleens zorgen om.”
Aan de hoogste bomen
Sijpesteijn: “Ik had veel mannen aan de hoogste bomen kunnen ophangen. Maar daar heb ik nooit behoefte toe gevoeld.” Ze vindt zelf de cultuur van kameraadschap zo waardevol, dat ze de incidenten die er soms uit voortvloeien ziet als collateral damage. “Maar als er echt dingen zijn, worden mensen wel serieus genomen”, is haar overtuiging.
Dat de hechte cultuur het soms lastig kan maken om grensoverschrijdend gedrag te melden, merkte Wes Bouwman (57), die 36 jaar bij de marine zat. In 2013, toen hij op de marineopleiding werkte, werd een jonge lesbische matroos aangerand door twee korporaals. “Die twee ‘stoere’ alfamannetjes wilden haar laten zien wat ze allemaal zou missen.”
Bouwman maakte er direct werk van. “Het was mijn cluppie, en zo gedraag je je niet tegenover mijn mensen. Een van de twee is uiteindelijk ontslagen, de ander kreeg een administratieve maatregel.” Hij is blij dat de marine streng heeft opgetreden en ziet wel een zerotolerancebeleid als dingen eenmaal openbaar worden.
In elkaar geslagen
Maar hij moest zelf wel sterk in zijn schoenen staan. “Die hechte groep kan zich ook tegen je keren. In dit geval waren er een aantal collega’s van de korporaals die vonden dat ik ze had verraden.” Bouwman zegt dat er tegen hem ‘code rood’ werd gefluisterd. In het leger codetaal voor: er is iemand gevonden die door onbekenden in elkaar is geslagen. Een verkapte bedreiging wellicht, al nam Bouwman de woorden niet al te serieus.
Vrijwel alle bronnen zeggen dat er tegenwoordig meer gemeld wordt dan vroeger. Het is lastig dat met cijfers te onderbouwen, maar uit de jaarverslagen integriteit die Defensie jaarlijks uitbrengt blijkt in elk geval wel dat het aantal gesprekken met de vertrouwenspersonen, over uiteenlopende onderwerpen, de laatste jaren fors is toegenomen.
Dat merkt ook sergeant-majoor Bianca Noortman, zij is al veertien jaar actief als vertrouwenspersoon bij de marine. Veertien jaar geleden was ze een van de eerste matrozen die uit eigen initiatief vertrouwenspersoon werd, omdat ze merkte dat er veel behoefte was aan vertrouwelingen uit de eigen rang. “Dat verlaagt de drempel enorm.”
Ze is er best trots op dat dit inmiddels heel normaal is geworden. Toen ze begon had ze nog het idee dat haar marinecollega’s het netwerk van vertrouwenspersonen zagen als een ‘geitenwollensokkeninstituut.’ Inmiddels is er een officiële functieomschrijving, mensen moeten hun eigen motivatie opgeven wanneer ze vertrouwenspersoon willen worden, er is een uitgebreide cursus. En niet onbelangrijk: de posters met hun foto’s en contactgegevens erop hangen overal.
Afwikkeling van incidenten
Toen de 23-jarige matroos in een kroeg in Den Helder werd vastgepakt en gezoend door de majoor, een veertiger, midden op de dansvloer, grepen haar klasgenoten in en meldden het voorval. Zelf was ze daar wat huiverig voor, omdat het voor haar als grijs gebied voelde – en nog steeds. Van aanranding wil ze niet spreken.
Omdat de majoor in kwestie al een reputatie had en al eerder ongewenst gedrag had vertoond, vertelt ze, werd hij direct ontslagen. Ze is achteraf heel tevreden over hoe de marine hiermee is omgegaan. “Echt honderd punten voor hen. Als ik naar die situatie terugkijk is het me heel duidelijk dat hij misbruik maakte van zijn positie en aanzien.”
Het kan heel goed gaan, zoals in dit geval, maar er is ook kritiek op de manier waarop Defensie omgaat met meldingen van ongewenst gedrag. Zo concludeert de commissie Giebels in 2018 dat het nog te vaak gebeurt dat een leidinggevende een kwestie niet, of pas te laat oppakt.
Niet doortastend
Wordt er wel onderzoek gedaan, dan wordt de melder lang niet altijd op de hoogte gehouden van de procedures en de uitkomsten, zien Giebels en haar collega’s. Soms wordt een vertrouwelijke melding zonder toestemming met collega’s gedeeld. Ook de emotionele ondersteuning van melders laat nog weleens te wensen over, concluderen verschillende onderzoekscommissies door de jaren heen.
Advocaat Michael Ruperti, die bijna alleen maar militaire zaken doet en zelf ook in het leger werkte, vindt het herkenbaar, zeker waar het de zeestrijdkrachten betreft: “De marine heeft een eigen cultuur, het is een clubje op zich – naar binnen gericht. Als er dingen gebeuren zijn ze niet doortastend. Incidenten worden moeilijk opgepakt.”
Natuurlijk voerde het ministerie van Defensie de afgelopen jaren verbeteringen door. Zo wijst een woordvoerder er desgevraagd op dat het meld- en registratiesysteem toegankelijker is gemaakt. Ook de afhandeling van meldingen is volgens het ministerie zelf verbeterd. “Elk signaal of elke melding wordt serieus en zorgvuldig opgepakt.”
Niet door de beugel
De verhalen van de 23-jarige matroos en Wes Bouwman tonen aan dat er ook bij de marine mensen rondlopen die er werk van maken door gedrag dat niet door de beugel kan te bestraffen. Maar dat geldt niet voor iedereen, zo is te lezen in het eindrapport van de Visitatiecommissie Defensie en Veiligheid, dat in mei 2021 verscheen. ‘Hoe een kwestie van bijvoorbeeld pesten wordt opgepakt is ‘kaderafhankelijk’’, schrijven de onderzoekers daarin. ‘Als je geluk hebt doet je leidinggevende er wat aan.’
Vijftien jaar na Boele Staal
Zo’n vijftien jaar na Boele Staal is porno kijken aan boord verboden. Tegelijk blijkt uit de verhalen dat vrouwen in deze mannenwereld nog wel flink geseksualiseerd worden. Er is een hogere meldingsbereidheid en incidenten worden serieus genomen, maar er is, zegt iedereen, ook nog flink wat ruimte voor verbetering.
Met name op een punt, schrijft een stel wetenschappers in 2021 in het tijdschrift de Militaire Spectator: de veelal bejubelde hechte cultuur met z’n keerzijde. Hun artikel heeft de veelzeggende subtitel ‘Van incident naar onderzoek naar incident’ en ze vergelijken de conclusies en aanbevelingen van tien verschillende onderzoeken naar integriteit bij Defensie.
Uit die rapporten blijkt, zo schrijven ze, dat Defensie in reactie op incidenten omtrent ongewenst gedrag vaak de nadruk legt op het ‘stellen en handhaven van normen en regels.’ Het belang van een verandering van de cultuur waarbinnen incidenten plaatsvinden wordt soms wel erkend, maar het ontbreekt aan een visie op hoe dat dan anders moet.
Wat Pauline Sijpesteijn zoveel hoop geeft, is de nieuwe generatie marinevrouwen die zij in haar huidige werk op de opleiding tegenkomt. “Het is misschien omdat ze in een andere tijd geboren zijn, dat ze meer durven zeggen. Ik denk dat de #metoobeweging ook heeft geholpen. We durven met z’n allen meer te roepen dat iets niet klopt.”
‘Zou je dat ook tegen je dochter zeggen?’
Een goed voorbeeld van die nieuwe generatie is een 25-jarige officier, die nu anderhalf jaar bij de marine werkt en ongewenste opmerkingen vanaf het begin pareert met: ‘Zou je dat ook tegen je dochter zeggen?’ ‘Nee? Waarom zeg je het dan tegen mij?’ Heel effectief, merkt ze.
Ze krijgt soms appjes van andere jonge vrouwen die haar om advies vragen: hoe moeten ze met de mannen omgaan? Hoe komen ze voor zichzelf op? “Daar moeten we misschien meer in investeren, zegt zij. Want in de maatschappij heerst een beeld van ons, we zijn nog lang niet waar we moeten zijn.”
Ze moet lachen. “Ik vraag me soms af”, zegt ze, “of de rollen inmiddels niet zijn omgedraaid. Porno en vrouwenposters mogen niet meer. Maar ik heb gewoon mannenposters opgehangen. Als ik een knappe marinier zie – ja, het oog wil ook wat – kijk ik naar hem. Andersom zou het misschien aanstootgevend zijn – dat is best hypocriet.”
Maar: ze is niet het archetype ‘stoere marinevrouw’ die de harde cultuur overneemt, zegt ze, waarmee vrouwen zich in zekere zin ook aanpassen aan de mannelijke norm die heerst binnen de organisatie. Ze is juist een meisje-meisje met jurkjes en nagellak, gek van lieveheersbeestjes – en daar is ze trots op ook.
Huilend op kantoor
Ze hecht veel waarde aan kwetsbaarheid, ook op het werk. Toen ze een half jaar geleden niet lekker in haar werk zat, zat ze soms huilend op kantoor. “Dat ben ik ook en daar werd heel goed mee omgegaan. Ik vind dat dit moet kunnen, ook in je werkomgeving en misschien wel juist bij de marine.”
Ze ziet dat het voor haar generatie vrouwen normaal is dat ze bij de marine werken. “Voor ons is het echt geen gunst, nee, de marine moet blij zijn met ons, want wij hebben onze toegevoegde waarde. En de huidige generatie mannen die zich naar de top werkt, die heeft ook een werkende vrouw thuis. Zo beginnen we met z’n allen de cultuur te veranderen.”
De achternaam van Sharon is bekend bij de redactie. Zij staat wel op de foto, maar wil liever niet via sociale media terug gevonden worden als het om dit onderwerp gaat. Ook de hele namen en gegevens van de 23-jarige matroos en de 25-jarige officier zijn bij de redactie bekend. De officier wil niet met haar naam in de krant omdat omdat ongewenst gedrag in deze tijd gevoelig ligt. Voor de matroos geldt dat ze niet wil dat het incident met de majoor terug te leiden is naar haarzelf.
De komende tijd brengt Trouw verhalen over hoe de marine omgaat met ongewenst gedrag. Het eerste artikel werd afgelopen zaterdag gepubliceerd. Daarin stond de verkrachting van een Nederlandse matroos centraal. In deze aflevering: hoe ervaren de vrouwen van nu de cultuur bij de marine? Het volgende verhaal focust op de onderzeedienst en de aanpak van grensoverschrijdend gedrag.
Lees ook:
Verkracht op een marineschip: Anna’s heilloze pad naar gerechtigheid
Nadat de 19-jarige matroos Anna op een internationale missie wordt verkracht, wil ze dat de dader vervolgd wordt. Maar de afwikkeling mondt uit in een drama waarin landen naar elkaar wijzen.
Militaire vakbond hekelt houding Defensie in verkrachtingszaak. ‘Dit is toch bizar?’
Vakbondsvoorzitter Ton van den Berg vindt dat Defensie in de verkrachtingszaak van matroos Anna de menselijke maat is kwijtgeraakt. ‘Er zijn veel lessen te trekken.’
