De lessen van corona: kunnen we de volgende pandemie nu beter aanpakken?

Drie jaar na het uitbreken van de pandemie schaft het kabinet ook de allerlaatste maatregelen af. Hebben we ook iets geleerd van de pandemie? En zijn we voorbereid op de volgende?

Zelftests en isolatie hoeven niet meer, zo adviseert het OMT. De anderhalve meter afstand, de vervroegde sluitingen en het coronatoegangsbewijs werden een jaar geleden al afgeschaft. Voor veel mensen kwam daarmee een einde aan de pandemie. Dat gold niet voor longcovidpatiënten of kwetsbare groepen, maar een groot deel van de samenleving omarmde de herkregen vrijheden en liet het virus achter zich.

We hebben er niets van geleerd, verzuchtte viroloog Ron Fouchier vorige maand in deze krant. Vroeg of laat komt er een nieuwe grieppandemie, betoogde de hoogleraar van het Erasmus MC in Rotterdam, en Nederland is nog net zo slecht voorbereid als toen corona kwam. “We houden nog steeds niet goed bij welke virussen op de loer liggen. We weten niet wat het precieze effect van maatregelen als mondkapjes of avondklok is geweest. De zorg is niet op een nieuwe pandemie voorbereid. En we weten ook niet of we goede vaccins tegen zo’n pandemische griep zullen hebben.”

Sneller in de actiemodus

We hebben wel iets geleerd, reageert David Ikkersheim van adviesbureau KPMG dat de coronacrisis in 2021 evalueerde. “We hebben aan andere landen kunnen zien dat een snelle reactie, met veel testen, effect heeft. Ik vermoed dat Nederland bij een nieuwe pandemie sneller in de actiemodus gaat. En ik hoop dat we dan niet weer eindeloos over mondkapjes zullen debatteren, maar dat we ze gewoon gaan dragen.”

Het is de vraag wie Fouchier met ‘we’ bedoelt, zegt Arjen Boin, hoogleraar aan de Universiteit Leiden en gespecialiseerd in crisismanagement. “Wij, de burgers, hebben geleerd dat de pandemie die al decennia werd voorspeld, zich werkelijk kan voordoen. En in de eerste golf heeft de overheid kunnen zien dat wij heel goed in staat zijn ons aan de maatregelen te houden. Maar dat we het na een tijdje zat zijn en dan onze vrijheid terug willen.”

De instituties zijn bezig de lessen te laten landen, gaat hij verder. “Het ministerie en het RIVM werken aan een nieuwe crisisstructuur. Het lijkt me voorbarig om te zeggen dat er geen lessen zijn geleerd.”

Er was met de kennis en kunde van het RIVM en de GGD’s al een goede basisstructuur, zegt Corien Swaan, arts infectieziektebestrijding en coördinator pandemische paraatheid bij het RIVM. "Die structuur was berekend op de vorige pandemie, de Mexicaanse griep uit 2009. Die konden we aan. Maar de coronapandemie was groot en duurde lang. Dat was niet voorzien.”

Snel kunnen opschalen

Het is daarom van belang dat RIVM en GGD’s voldoende capaciteit hebben. “Niet permanent op maximale sterkte, maar ze moeten wel zo worden ingericht dat ze snel kunnen worden opgeschaald. Daar wordt aan gewerkt.” Daarnaast moet de uitwisseling van gegevens een stuk beter. Tijdens corona bleek dat de systemen niet goed op elkaar aansloten. Ze waren niet op zo’n grote datastroom berekend en gebruikers stuitten nogal eens op juridische problemen, zoals de privacy van persoonsgegevens.

Swaan: “Tijdens een pandemie wil je weten waar nieuwe uitbraken zijn. Of de maatregelen werken. Dan moet je er dicht bovenop zitten. Maar dat kon het systeem niet aan. De GGD’s moesten hun gegevens over nieuwe clusters naar het RIVM doorbellen. Een nieuwe IT-structuur is in voorbereiding, maar het duurt altijd even voordat zoiets werkelijk draait.”

Elke uitbraak heeft zijn lessen, zegt ze, en elke evaluatie maakt het systeem sterker. “We hebben geleerd van de polio-uitbraak in de jaren negentig, de Mexicaanse griep, de Q-koorts.” Ze is niet bang voor de valkuil van de generaal die altijd zijn vorige oorlog vecht. “Het is de kunst je organisatie generiek te versterken en niet ziektespecifiek. Leg je handelen niet te veel vast in draaiboeken, maar wees ook voorbereid op het onverwachte.”

Je kunt niet elk risico uitbannen

De Onderzoeksraad voor Veiligheid concludeerde eind vorig jaar dat te weinig is geleerd over de effectiviteit van coronamaatregelen. Er wordt niet gemonitord en niet geëvalueerd, schreef de raad, waardoor de onzekerheid over het effect van elke maatregel apart blijft bestaan. Maar het heeft niet veel zin om dat heel precies te willen weten, zegt Swaan: “Die effecten waren tijdens de pandemie al nauwelijks te scheiden. Dat is bij een nieuw, onbekend virus helemaal onmogelijk. Hoe besmettelijk is het? Welke groepen zijn kwetsbaar? Wat zijn de omstandigheden? Tijdens de eerste coronagolf adviseerde het OMT om de scholen open te houden, een half jaar later leek het beter ze te sluiten.”

Je kunt niet elk risico uitbannen, zegt hoogleraar Boin. “Na de watersnoodramp van 1953 hebben we gezegd: dat nooit meer. Welk risico op een virusuitbraak accepteren we? Daar zou het debat over moeten gaan. Virologen willen graag dat de minister bij wijze van spreken maar op een knop hoeft te drukken als er een nieuwe virusuitbraak is. En dat dan alles onder controle is. Maar hoe dan? Als er een tienpuntenplan zou zijn dat bewezen effectief is en als de overheid daar geen werk van zou maken, dan hebben ze een punt. Zo’n plan bestaat niet.”

Lees ook:

Hoe groot is de kans dat het vogelgriepvirus ook voor mensen een gevaar wordt?

Het H5N1-virus tiert welig rond in de vogelwereld en springt regelmatig over naar zoogdieren. Onlangs werd een Spaanse nertsenfokkerij getroffen. Hoe groot is de kans dat het virus voor mensen besmettelijk wordt? ‘Geen idee, maar deze uitbraak zou ons wakker moeten schudden.’

Zekerheid is een illusie

Mensen houden niet van risico’s. Na elke ramp is de roep om veiligheidsmaatregelen groot. Maar dat gevoel voor urgentie verdwijnt ook weer snel. Over tunnelvisie, ketenrisico’s en normen die overschreden worden.