Wat maakt dit drama zo uitzonderlijk? ‘De wrijving tussen de onderbuikgevoelens en de bewijsnood maakt de zaak Nicky Verstappen interessant’.
Op 13 augustus 1998 vulde een bericht van 226 woorden de pagina’s van Trouw. ‘Jongen (11) dood aangetroffen nadat hij boos wegliep uit kamp’, zo vatte de kop het nieuws samen. Nicky Verstappen was de naam van het Limburgse jochie dat was verdwenen van een zomerkamp en later levenloos werd gevonden in een veld vol sparren. ‘De politie sluit een misdrijf niet uit’, tikte de verslaggeefster op, ‘maar wil niets zeggen, totdat sectie op het stoffelijk overschot is verricht.’
Vrijdag wordt het boek over de dood van Nicky Verstappen gesloten. Of althans, na 22 jaar van vraagtekens komt het drama tot een voorlopig einde: ongeacht het vonnis, volgt er ongetwijfeld een hoger beroep. Om half twee vrijdagmiddag spreekt de Limburgse rechtbank zich uit over het handelen van Jos B., die ervan wordt verdacht Nicky te hebben ontvoerd, misbruikt en gedood. Tegen de 58-jarige natuurliefhebber is vijftien jaar celstraf en tbs met dwangverpleging geëist.
Vijf weken lang hebben de rechters nagedacht, ongewoon lang voor het wikken en wegen van een vonnis. De vraag is of er genoeg overtuigend en wettig bewijs ligt voor een veroordeling. Volgens het Openbaar Ministerie staat vast dat B. Nicky heeft misbruikt en vervolgens omgebracht om de sporen van zijn seksuele daden te verdoezelen. Hoe anders kan al zijn DNA terecht zijn gekomen op het lichaam en de kleding van de vermiste jongen?
B. wilde zich afzijdig houden
Maar deskundigen in de zaak hebben niet onomstotelijk kunnen vaststellen dat Nicky is misbruikt. Er is geen schaamhaar, bloed of sperma gevonden op het lijf van het kind, noch sporen die duiden op verzet. Ook de doodsoorzaak blijft onzeker voor experts. Zelf houdt B. vol dat hij onschuldig is.
In die hete zomer van 1998 stuitte hij op de Brunsummerheide per toeval op het levenloze lichaam van Nicky, zo verklaarde hij in de rechtszaal. Hij had de kleren van het dode kind rechtgetrokken. Maar vanwege zijn eerdere betrokkenheid bij een zedenzaak, was hij gauw weer vertrokken. B., die in 2018 als verdachte in beeld kwam na het grootste DNA-verwantschapsonderzoek tot dan toe, wilde zich afzijdig houden.
“Ik zou nu niet graag op de stoel van de rechter zitten”, zegt Lonneke Stevens, hoogleraar straf- en procesrecht aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. “Deze zaak is bepaald geen appeltje-eitje. Zelf heb ik het dossier natuurlijk niet gelezen, maar het verzamelde bewijs lijkt me mager. Ga er maar aanstaan als rechtbank.”
Livestream
Journalisten buitelen vrijdag over elkaar heen. Er is zelfs zo veel bekommernis om het vonnis, dat het publiek de uitspraak thuis via een livestream kan volgen. “Het is natuurlijk de taak van rechters om onafhankelijk te oordelen, en ze staan heus stevig in hun schoenen, maar de enorme belangstelling voor deze zaak maakt het ongetwijfeld extra lastig voor de rechter. Het zijn ook maar mensen,” zegt Stevens.
De zaak is voor het publiek bovendien zonneklaar. “Ik denk dat iedereen in de samenleving het gevoel heeft dat Jos B. iets te maken moet hebben met de dood van Nicky.” De verdachte bekende dat hij eerder kinderen heeft betast, verdween in het buitenland van de radar na een oproep om zijn DNA af te staan en zijn sporen zijn zowel op de broek als slip van Nicky aangetroffen. “Dat is gek. En ook zijn verklaring klinkt wat ongeloofwaardig.”
De verzameling verdachte details roepen emoties op in de samenleving. Stevens: “En dan komt er een strafproces op gang, iets wat feitelijk en rationeel is, en waarin een bepaalde bewijsstandaard geldt. Het antwoord op de vraag of er voldoende wettig en overtuigend bewijs is, kan enorm botsen met de persoonlijke overtuigingen die mensen hebben. Zij weten al zeker: B. heeft het gedaan.”
De wrijving tussen de onderbuikgevoelens en de bewijsnood maakt de zaak Nicky Verstappen interessant, stelt ook Leonie van Lent, strafrechtwetenschapper aan de Universiteit Utrecht. Toch vindt zij het in zekere zin opmerkelijk dat de uitspraak zo’n populair gespreksonderwerp zal zijn op Zoom, in huiskamers en journaals.
‘De zaak op zichzelf is niet zo van publiek belang’
“Voor juristen is het spannend of het stuivertje op basis van dit dossier linksom of rechtsom gaat vallen, is de bewijsvraag boeiend, maar maatschappelijk betekent de uitspraak niet zo verschrikkelijk veel.” Hoe afgrijselijk ook, de verdwijning van Nicky is een geïsoleerd incident. “De zaak is op zichzelf helemaal niet zo van publiek belang.”
In de dagen waarop Jos B. neerplofte op het beklaagdenbankje, stonden ook twee teruggekeerde Syriëgangers voor de rechter. De eerste mensen die zich verzetten tegen opgelegde coronaboetes stonden die periode op de rol, net als een man uit Winschoten die terecht stond voor het stelselmatig seksueel misbruiken van zijn dertienjarige nichtje. Waarom krijgt juist dit drama zo veel aandacht van pers en publiek? Die vraag vindt Van Lent interessant.
Nachtmerrie
De wetenschapper zag de zaak Nicky Verstappen de afgelopen 22 jaar meermaals komen bovendrijven. Om de zoveel tijd verscheen Nicky’s sproeterige gezicht opnieuw op tv en in de krant. “Ook als er geen concreet spoor was. Dat heeft natuurlijk met een heleboel aspecten te maken.”
Enkele daarvan liggen voor de hand. Zo is het de nachtmerrie van iedere ouder: een kind dat op kamp gaat en nooit meer terugkomt. Zedenzaken trekken vaak de aandacht, al helemaal als het slachtoffer een kind is. En de verdwijning van Nicky was een coldcase, een oude zaak waarin na twee decennia van onderzoek plots aanknopingspunten werden gevonden om een verdachte te vervolgen en berechten.
Bekwaamheid
Naast die bijzonderheden, denkt Van Lent dat de familie van het overleden jongetje een grote rol speelt in de berichtgeving over Nicky. Keer op keer roffelden moeder Berthie, vader Peet en zus Femke op de trom, smeekten zij mensen via de pers om naar de politie te stappen als zij iets wisten over de mysterieuze verdwijning van hun zoon en broer. “De gezinsleden zijn inmiddels bekende figuren, de hele maatschappij leeft met hen mee.”
In de rechtszaal wendde de familie zich geëmotioneerd tot Jos B., verklaringen die werden gefilmd en getoond. “Heeft hij nog lang geleefd?”, vroeg Femke, die zeven was toen ze haar broer verloor. “Zou hij bang geweest zijn? Heeft hij om ons geschreeuwd?” Antwoorden over de laatste momenten van Nicky’s leven zijn er nog steeds niet. “Jij hebt onze levens hartstikke kapotgemaakt”, zei Femke tegen B.. “Voor mij ben jij geen mens, je bent een monster.”
Schuin achter de verklarende familieleden zat een bekend figuur: Peter R. de Vries. De misdaadverslaggever werd kort na de dood van Nicky om hulp gevraagd, omdat de familie Verstappen twijfelde aan de bekwaamheid van de politie.
'We kunnen niet uitvlakken wat Peter R. teweeg kan brengen’
Een slimme zet, vindt oud-rechter en emeritus hoogleraar strafrecht Theo de Roos. Niet alleen ondervroeg De Vries de kampleiding en inwoners van Heibloem en zorgde hij ervoor dat de zaak niet onderop de stapel belandde bij politie en justitie. Ook deelde de journalist zijn onderzoeksresultaten via zijn tv-programma met het publiek.
“De Vries valt op. Zaken waarbij hij betrokken raakt, krijgen aandacht. En hij kan ook wat.” In de jaren negentig moest justitie niets hebben van de vasthoudende misdaadverslaggever, weet De Roos. “Maar inmiddels is er een soort samenwerking ontstaan. We kunnen niet uitvlakken wat Peter R. teweeg kan brengen, moeten ons voordeel doen met zijn bijdragen aan concrete onderzoeken.” Maar is De Vries in de zaak Verstappen nog wel journalist? Rechter De Roos denkt dat hij zijn taken goed kan scheiden. “Hij heeft in deze zaak goed en zorgvuldig gehandeld.”
'Mensen denken dat hij de waarheid in pacht heeft’
Maar hoogleraar Lonneke Stevens hekelt de vele petten van De Vries. “Als vertrouwenspersoon en woordvoerder van de familie Verstappen is hij partijdig. Toch doet Peter R. als misdaadverslaggever uitspraken over het bewijs, en daarbij gebruikt hij ook nog eens juridisch jargon.” Volgens De Vries hebben de officieren van justitie ‘elk detail besproken, alles weerlegd’. Net als de nabestaanden houdt hij Jos B. verantwoordelijk voor de dood van Nicky.
Met zijn uitspraken in de media schept De Vries verwachtingen, denkt Stevens. “Hij doet onterecht alsof het een uitgemaakte zaak is. Ik vind dat kwalijk, omdat veel mensen denken dat hij de waarheid in pacht heeft. Stel dat er een vrijspraak komt, dan zal het publiek die beslissing moeilijk kunnen accepteren. Peter R. heeft daar dan zeker een rol in gespeeld.”
Succesbenadering herhalen
Naast de familie Verstappen en Peter R. de Vries, verleidden ook politie en justitie de pers tot het schrijven van stukken en het draaien van nieuwsitems. Veertien jaar na de verdwijning van Nicky kwam er namelijk een nieuwe wet die DNA-verwantschapsonderzoek mogelijk maakte. Een verdachte kan sindsdien ook worden opgespoord via het DNA van een familielid.
In Friesland zorgde deze methode direct voor een doorbraak in een andere zaak die veel teweeg heeft gebracht, die rond Marianne Vaatstra. Na jarenlange onzekerheid over het waarom en wie van de verkrachting en moord van de tiener, vond justitie in 2012 een DNA-match met melkveehouder Jasper S., die daarop snel bekende.
Dat succes hoopte zij te herhalen in Limburg. Maar hoe beweeg je 21.500 mannen om vrijwillig DNA af te staan? In 2017 benaderde de hoofdofficier daarvoor de lokale pers, zo bleek vorig jaar in een aflevering van het Human-programma ‘Medialogica’. In ruil voor informatie over het onderzoek, vroeg hij journalisten om aandacht voor de zoektocht naar DNA en organiseerde justitie ‘mediamomenten’ tijdens de afname van speeksel. Achteraf balen de journalisten van De Limburger en omroep ‘L1’ van de samenwerking, zeiden zij in het tv-programma.
Rookgordijn
De door justitie beloofde voordeeltjes bleven uit, volgens de verslaggevers zijn ze zelfs voor de gek gehouden. Terwijl al een match was gevonden met Jos B., verzocht justitie de onwetende media opnieuw aandacht te schenken aan de oproep DNA af te staan. Zo kon justitie in het geniep op zoek naar de verdachte. De publiciteit diende als rookgordijn.
“De verdediging is natuurlijk ook nog een factor in de aandacht voor deze zaak”, zegt Evert Stamhuis, hoogleraar recht en innovatie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. “Net als Peter R. de Vries is advocaat Gerald Roethof niet te beroerd om aan te schuiven bij praatprogramma’s. Hij verschijnt graag voor de camera en kan zijn boodschap goed overbrengen. En zijn cliënt, Jos B., is ook een gekke en intrigerende figuur. De verdachte is bepaald geen doorsnee huisvader, maar een introverte man, een bushcrafter, die ervan houdt te overleven in de natuur en op de vlucht sloeg naar Spanje. Het zou goed kunnen dat zijn raadselachtigheid bijdraagt aan het spannende verhaal dat de zaak Verstappen vormt.”
Ook de tijdgeest verklaart de voorpagina’s volgens Stamhuis. Tijdens zijn carrière zag hij de publieke belangstelling voor strafzaken groeien. “Toen ik in 1983 begon als docent, interesseerde het strafrecht het grote publiek geen ene fluit. Het was een soort winkel die draaide en er in de samenleving voor zorgde te doen wat we van de strafrechtspleging verwachtten. De spanning zat in een misdrijfverhaal zelf, bij de berechting was dat nagenoeg verdwenen.”
'De nuance sneeuwt vaak onder’
Nu is het gedaan met de rust binnen zijn vakgebied. “Langzaam maar zeker is iedereen zijn rol gaan pakken in het gewoel, van advocaten tot officieren verschijnen in de media. Vroeger hadden persrechters geen klap te doen. Nu is dat een superbelangrijke taak, omdat de mediasamenleving onderdeel is geworden van het duel.”
Die onomkeerbare ontwikkeling maakt de hoogleraar weemoedig. “Aan de ene kant dwingt de aandacht van publiek en pers transparantie af. Maar in de arena van het publieke debat sneeuwt de nuance vaak onder.” Het symbool van de rechtspraak is een weegschaal, zegt hij lachend, dat van de media een toeter. “Het is aan jullie, de media, om jullie deel te blijven uitdragen. Zo zijn het niet de nabestaanden, Peter R. de Vries of het Openbaar Ministerie die vrijdag zegevieren. Of B. nu veroordeeld wordt of niet, het is het recht dat zal zegevieren.”
Lees ook:
Jos B.: Een introverte natuurliefhebber met een duister randje
Jos B., een introverte natuurliefhebber die in 1998 bij zijn moeder in Simpelveld woonde, kwam in 2018 in beeld als verdachte in de tot dan toe onopgeloste zaak Nicky Verstappen.
Verdachte Jos B.: ‘Heeft hij pijn gehad? Ik héb die antwoorden niet.’
Snikkend sprak Jos B. de laatste woorden in het strafproces tegen hem. De verdachte, die wordt beticht van het ontvoeren, misbruiken en om het leven brengen van Nicky Verstappen in 1998, heeft spijt dat hij zo lang heeft gezwegen. Maar gedood heeft hij het jongetje naar eigen zeggen niet.
