Collectief wegkijken gaf Nederlandse militairen ruimte voor structureel, excessief en extreem geweld in Indonesië

Nederlandse militairen gingen zich in Indonesië aan extreem geweld te buiten. Dat geweld is nauwelijks bestraft, wat past in hoe Nederland zijn rol in de koloniale oorlog zag.

Nederlandse militairen gingen zich te buiten aan excessief, structureel en extreem geweld in Indonesië, zo blijkt uit een zes jaar durende studie van drie wetenschappelijke instituten (Niod, KITLV en NIMH). Het geweld was dus niet incidenteel, zoals de opeenvolgende Nederlandse kabinetten sinds de jaren zestig van de vorige eeuw hebben uitgedragen. Ook aan Indonesische kant was er sprake van extreem geweld, schrijven de onderzoekers, maar hun doel was toch vooral de aard en omvang van het Nederlands geweld in kaart te brengen gedurende de jaren 1945-1950.

Het Nederlandse excessieve geweld vond voor een belangrijk deel plaats zonder militair doel, zo schrijven de onderzoekers. Daarbij ging het om ‘martelingen, executie zonder proces, mishandeling en verkrachting, plundering, gewelddadige represailles zoals het platbranden van kampongs (dorpjes), het neerschieten van burgers en massadetentie’. Ook het inzetten van (zware) wapens in de strijd geldt als excessief geweld, zeker als daarbij niet werd gelet op mogelijke burgerslachtoffers en zonder militaire noodzaak te lang werd doorgeschoten.

Hoewel dit extreme geweld niet strookte met ‘de breed aanvaarde morele waarden’ en het humanitair oorlogsrecht waarvoor Nederlandse politiek en militaire leiders zeiden te staan, is in de praktijk heel veel door de vingers gezien. De Nederlandse politiek, media, ambtenarij, justitie maar ook in grote delen van de samenleving: breed leefde hier het gevoel dat de oude, koloniale orde in Indonesië vooral hersteld moest worden. De opstandelingen werden beschouwd als een erfenis van de Japanse bezetting, Soekarno en Hatta golden hier vooral als collaborateurs en de Indonesische wens tot zelfbestuur is ook daarmee onderschat. Ook raciale opvattingen speelden daarbij een rol. In Nederland leefde, zo schrijven de onderzoekers, een groot gevoel van superioriteit, bevoogding en het idee ‘een missie te hebben in de ‘Oost’’ was wijd verbreid. Indonesië zou het gewoon niet zonder Nederland kunnen redden.

Legertop domineerde de politiek

Waar het de oorlogsvoering betrof, ontbrak het vooral aan ‘checks and balances’, concluderen zij. Zeker naarmate de oorlog vorderde, ging de legertop de politiek steeds meer domineren. Rechtsregels werden dus opzijgezet, misstanden verdwenen in een doofpot, en juridisch werd ook een oogje dichtgeknepen voor het vele geweld. Uit vonnissen van krijgsraden blijkt dat ‘functioneel geweld’, zoals het doden van gevangenen, martelen bij verhoren en het platbranden van kampongs, zelden een straf opleverde. Verkrachtingen en roof waren niet geoorloofd, maar ook daarbij toonden Nederlandse rechters ‘uitermate veel begrip voor de militairen en hun positie’.

Waar moeten de geweldplegers nu vooral gevonden worden? Er zijn ‘overtuigende bewijzen en aanwijzingen’ dat vooral eenheden van de Koninklijke Landmacht, het Knil en de Mariniersbrigade zich aan excessief geweld te buiten gingen. ‘Zo goed als dat ook gebeurde aan Republikeinse zijde’, voegen de onderzoekers hieraan toe. De rol van inlichtingendiensten, lange tijd nauwelijks besproken, wordt ook duidelijk. ‘De inlichtingendiensten namen en kregen eveneens de ruimte om systematisch extreem geweld toe te passen.’

Onvoldoende kennis en ervaring

Goed getraind en voorgelicht waren de militairen over het algemeen niet, tegenover hen stonden ook veel meer revolutionaire strijders. Het militair kader had verder ‘onvoldoende kennis, ervaring en training’ om de uiterst ambitieuze doelstelling te realiseren, extreem geweld werd een beproefde methode om de orde lokaal te herstellen.

Uiteindelijk moest Nederland, onder grote internationale druk, gaan onderhandelen over zijn voormalige kolonie. ‘Het besef drong door dat de oorlog een heilloze onderneming was, maar opgeven bleek een moeilijke en pijnlijke opgave.’ Het kostte grote moeite om de werkelijkheid onder ogen te zien, zo ook ‘de werkelijkheid van de gevoerde koloniale oorlog’.

Bersiap

De onderzoekers staan ook stil bij de bersiap, de gewelddadige start van de Indonesische revolutie, direct aansluitend op de Japanse capitulatie. Voor jonge Indonesische vrijheidsstrijders was het uitroepen van de Republiek Indonesië door Soekarno een vrijbrief voor antikoloniaal, xenofoob en vooral excessief geweld. Nederlanders, Indische Nederlanders, maar ook Chinezen, Ambonezen, Molukkers, Menadonezen en Timorezen zijn daarbij op vaak gruwelijke wijze vermoord. Lange tijd werd ervan uitgegaan dat de bersiap tussen de 3500 en 30.000 burgers het leven heeft gekost, maar de onderzoekers stellen dat aantal nu op zo’n 6000. De bersiap was niet de belangrijkste reden voor het Nederlandse ingrijpen. Dat was toch vooral ingegeven door economische en geopolitieke overwegingen: de oude Nederlandse kolonie moest weer in ere worden hersteld.

Het Veteranen Platform is teleurgesteld over ‘de eenzijdige focus op het Nederlandse geweld’. ‘De suggestie wordt gewekt dat de krijgsmacht als instituut haar boekje te buiten ging, terwijl het (excessief) geweldsgebruik van de tegenpartij wordt gebracht als reactief geweld van een vrijheidsstrijder’, aldus het platform in een eerste reactie. ‘De dekolonisatieperiode is te nadrukkelijk onderzocht vanuit de hedendaagse normen, waarden en ethische overwegingen. Helaas worden meer dan 200.000 veteranen impliciet weggezet als extreme geweldplegers en worden zij en hun nabestaanden geschoffeerd en gestigmatiseerd’, aldus het Veteranen Platform.

Lees ook:

Joop Hueting: de klokkenluider die gelijk kreeg over het Nederlandse geweld in Indonesië

Vandaag verschijnt een groot onderzoek naar het Nederlandse geweld in Indonesië. Zonder veteraan Joop Hueting was dat er misschien nooit gekomen. Wie was deze ‘bekendste klokkenluider van naoorlogs Nederland’?

Het grote dekolonisatie-onderzoek Indonesië: eenzijdig of juist gebalanceerd?

Donderdag verschijnt een gigantisch dekolonisatie-onderzoek naar het Nederlandse geweld tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog in Indonesië. Wat staat er op het spel? Het onderzoek in vier tegenstellingen.