Belastingdienst verzweeg discriminerende criteria

De Belastingdienst weet al meer dan anderhalf jaar dat er gewerkt werd met discriminerende criteria om frauderisico’s te bepalen. Ook het ministerie van financiën is daar al meer dan een jaar van op de hoogte. Dit werd ondanks herhaalde vragen vanuit de Tweede Kamer en journalisten niet gemeld.

Staatssecretaris Marnix van Rij reageerde twee weken geleden ‘geschrokken’ op onderzoeken van PricewaterhouseCoopers (PwC) waaruit de discriminatie bleek. Maar bij de Belastingdienst werd intern in juli 2020 al alarm geslagen, zo blijkt nu uit documenten die vorig jaar al zijn vrijgegeven door het ministerie na een Wob-verzoek van Trouw en RTL Nieuws.

Controle op nationaliteit, afkomst en geloof

Onderwerp van onderzoek was een handleiding die door een klein clubje analisten van de Belastingdienst werd gebruikt, en waaruit PwC talloze voorbeelden van discriminatie haalde. Zo moesten hoge aftrekposten voor giften alleen onderzocht worden als deze aan moskeeën werden geschonken. Ook de nationaliteit van burgers, de wijk waarin zij wonen, of een allochtone achtergrond zou volgens deze handleiding bepalen of er sprake is van risico op fraude.

De handleiding is geschreven door een medewerker van de afdeling Datafundamenten & Analytics (DF&A), die risicomodellen en algoritmes bouwt voor de Belastingdienst. Na overleg met de directeuren van de afdelingen Particulieren en Centraal Administratieve Processen (Cap), verklaart zijn directie het document in juli 2020 direct ‘informeel’ en stelt dat hij ‘ongeldig wordt gemaakt en niet meer gebruikt mag worden!’.

Als de Tweede Kamer in de maanden daarna vraagt of er bij de Belastingdienst sprake is geweest van selectie op nationaliteit of afkomst, vermeldt toenmalig staatssecretaris Vijlbrief niets over de discriminerende criteria. Vragen van Trouw en RTL Nieuws worden nooit beantwoord.

‘Niemand sloeg hierop aan’

Een woordvoerder van staatssecretaris Van Rij erkent dat binnen de Belastingdienst meerdere directeuren op de hoogte waren. “Maar voor zover wij hebben kunnen achterhalen, is die informatie toen niet gedeeld met het ministerie.” Dat had wel moeten gebeuren, zegt hij.

Maar ook het ministerie van financiën zelf weet al sinds januari vorig jaar van het bestaan van de handleiding. Die werd namelijk gevonden naar aanleiding van een Wob-verzoek van Trouw en RTL Nieuws. Volgens de woordvoerder van Van Rij ‘lijkt het erop dat er ook binnen het ministerie toen niemand op is aangeslagen’. Uiteindelijk wordt pas in juni besloten tot het onderzoek door PwC, na aandringen van Tweede Kamerlid Farid Azarkan (Denk).

Van het document van 89 pagina’s zijn er 78 geheel weggelaten, omdat openbaarmaking daarvan ‘niet zou opwegen tegen het belang van inspectie, controle en toezicht door bestuursorganen’. Van de resterende elf pagina’s is het merendeel weggelakt op basis van dezelfde weigergrond. Trouw heeft bij het ministerie geprotesteerd tegen deze weigergrond, omdat het document al niet meer werd gebruikt in controle en toezicht. Het ministerie zegt deze week te besluiten of de handleiding, en alle versies daarvan uit vorige jaren, alsnog wordt vrijgegeven.

‘Discriminatoir’

Intern bij de Belastingdienst wordt er verbaasd gereageerd op de conclusie van PwC dat een reconstructie van de selectiegronden niet te maken zou zijn. “Er wordt gedaan alsof een enkele medewerker zelfstandig heeft besloten allochtonen als fraudeurs aan te merken”, zegt een bron. “Maar de betrokkenheid van verschillende directies laat zien dat het organisatorisch was. Je kunt niet zomaar in je eentje dit soort selectiegronden erdoor drukken.”

In een reactie op het onderzoek van PwC wilde staatssecretaris Van Rij niet spreken van racisme, maar noemde de voorbeelden ‘discriminatoir’. Een paar weken geleden liet hij nog in antwoord op Kamervragen weten geen specifieke aandacht te geven aan discriminatie in programma’s om de cultuur bij de Belastingdienst te veranderen.

Lees ook:

De Belastingdienst zag toch vooral ‘allochtonen’ als risico, blijkt uit onderzoek

De fiscus heeft bij fraudecontroles uitvoerig geselecteerd op afkomst, uiterlijk en nationaliteit, blijkt uit onderzoek van PricewaterhouseCoopers. Staatssecretaris Van Rij spreekt van ‘zeer ernstige’ bevindingen.