Alex Brenninkmeijer (1951-2022) streed voor de rechten van de burger

De toeslagenaffaire, zei Alex Brenninkmeijer eind 2020 in een interview met Trouw, ‘laat zien dat onze democratische rechtsstaat gewoon níet functioneert’. “We hebben een wetgever die zich niet aan de rechtsstaat houdt, een uitvoerder die de wet klakkeloos opvolgt, zonder zich om de grondrechten en de behoorlijkheid te bekreunen, en een rechter die zich gouvernementeel opstelt en het beleid alleen maar bevestigt.”

De donderdag plotseling overleden Brenninkmeijer (70) maakte zich zijn hele carrière sterk voor de kwetsbare positie van burgers. Hij was hoogleraar aan diverse universiteiten, maar werd vooral bekend als de Nationale Ombudsman, een functie die hij tussen 2005 en 2014 bekleedde. Hij zag in die rol hoe de fraudebestrijding door de overheid, met disproportionele boetes, mensen ongenadig hard kon raken. “Terwijl in werkelijkheid maar een luttel procent van alle mensen fraudeert en de meeste mensen deugen”, zei Brenninkmeijer.

Hij was niet de eerste Nationale Ombudsman, maar wel degene die de functie kleur gaf. Op tafel in zijn kantoor lag steevast een boek van Franz Kafka. Hij gebruikte het om bezoekers te vertellen hoe burgers in dit land een vaak ongelijke strijd moeten voeren tegen de ondoorgrondelijke overheidsbureaucratie. Ieder jaar bracht de ombudsman als Hoog College van Staat verslag uit aan het kabinet en iedere keer was de boodschap kritisch. Zo concludeerde hij in 2008 dat de overheid bijdraagt aan de verharding in het contact met de burger. Die treft ‘vaak kilte, onverschilligheid en verruwing’. Het leidde tot een botsing met toenmalig premier Jan Peter Balkenende, die het verhaal ‘een veel te zware kwalificatie’ vond.

Brenninkmeijer volhardde in zijn kritiek. Het was zijn verdienste dat het instituut Nationale Ombudsman de jaren erna aan gezag won. Zijn opvolger Reinier van Zutphen heeft dat verder uitgebouwd.

Sinds 2014 was Brenninkmeijer lid van de Europese Rekenkamer. Die organisatie laat weten ‘met grote droefheid’ kennis te hebben genomen van zijn overlijden.

Lees ook:

Oud-ombudsman Alex Brenninkmeijer ziet in de toeslagenaffaire geen bedrijfsongeluk maar een falend systeem

De toeslagenaffaire heeft niets te maken met een ongelukje, vindt hoogleraar staatsrecht en voormalig ombudsman Alex Brenninkmeijer. ‘Het systeem faalt en dat raakt onze democratische rechtsstaat.’