AIVD vreest verdere ondermijning van de democratische rechtsorde

De treinontsporing bij Voorschoten, begin april, is in scène gezet. De aardbevingen die twee maanden eerder delen van Turkije en Syrië in puin legden, hebben nooit plaatsgevonden. Het aantal Nederlanders dat denkt dat deze gebeurtenissen zijn verzonnen door een ‘kwaadaardige elite’ neemt zorgwekkende vormen aan.

De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) waarschuwt voor het gedachtegoed van het zogeheten ‘anti-institutioneel extremisme’. Meer dan honderdduizend mensen zouden ‘in meer of mindere mate’ geloven dat een elite uit is op totale wereldcontrole, door de ‘gewone mens’ te onderdrukken, tot slaaf te maken en zelfs te vermoorden. De AIVD en de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) hebben eerder gewezen op deze ontwikkeling, maar dit keer wil de inlichtingendienst de gehele samenleving wakker schudden: het vormt een ernstige bedreiging voor de democratische rechtsorde.

Tijdens de coronapandemie nam de onvrede over het handelen door de overheid toe, gevoed door politici van Forum voor Democratie, die het virus een verzinsel noemden. Vanuit het World Economic Forum (WEF) in Davos zouden machthebbers bezig zijn met een ‘great reset’ om het volk te kunnen controleren. Opvallend is dat het einde van de coronacrisis niet zorgde voor minder aanhangers van deze theorie. Integendeel. De AIVD noemt de extremistische beweging ‘wendbaar’: actuele gebeurtenissen, zoals de stikstofcrisis en de oorlog in Oekraïne, zorgen juist voor meer zuurstof. Zowel rechts-extremisten als islamitische extremisten haken aan. Het maakt de groep niet alleen groter, maar ook moeilijker te duiden en te benaderen.

Geweld en afkalvend vertrouwen

In enkele gevallen leidt deze vorm van extremisme tot geweld. De politie arresteerde vorig jaar een man die op internet had opgeroepen premier Mark Rutte te vermoorden en het parlement te bestormen. Hij werd gedreven door coronacomplotten. Sigrid Kaag kreeg begin 2022 aan huis bezoek van een man met een brandende fakkel, die ageerde tegen het World Economic Forum (WEF). De D66-leider verklaarde naderhand dat ze zich nu door deze gebeurtenis onveiliger voelt dan in haar periode als diplomaat in oorlogsgebied. In de coronaperiode zijn meerdere keren GGD-locaties in brand gestoken. Politici hebben nog nooit zo vaak te maken gehad met intimidaties en bedreigingen als het afgelopen jaar.

Toch is het dreigende geweld niet de grootste zorg van de AIVD. De veiligheidsdienst ziet dat het vertrouwen in instituties afneemt, vanwege de groeiende groep extremisten die de overheid wantrouwt. De democratische rechtsorde ‘erodeert’, schrijft de AIVD in een vandaag verschenen rapport. Het risico bestaat dat mensen niet meer gaan stemmen bij verkiezingen, dat ze niet langer geloven in de onafhankelijkheid van de rechtspraak en zich niet gehouden achten aan vonnissen.

Bovendien zet het de relaties tussen burgers onderling onder druk. Her en der ontstaan ‘parallelle samenlevingen’ met mensen die zich onttrekken aan contact met anderen. In het extreme geval verklaren burgers zich ‘soeverein’ en accepteren ze de Nederlandse wet- en regelgeving niet meer.

Moeilijk om grip te krijgen op anti-institutioneel extremisme

Analisten van de AIVD vertelden eerder deze week tijdens een bijeenkomst met journalisten dat de dienst moeilijk grip krijgt op het anti-institutioneel extremisme. De beweging is ‘inclusief’, iedereen is welkom. Mensen voelen zich met elkaar verbonden omdat ze in de overheid een gezamenlijke vijand zien. De AIVD signaleert ook dat er binnen die enorme groep nauwelijks discussie of conflict is over de vraag wat er moet gebeuren als die ‘kwaadaardige elite’ eenmaal omvergeworpen is. Daardoor haken er weinig mensen af.

De veiligheidsdienst worstelt met het waarschuwen voor deze vorm van extremisme, laten de analisten blijken. De AIVD is voor aanhangers van deze complottheorieën onderdeel van die elite. Wat de dienst doet, wordt steevast gewantrouwd. Toch vindt de AIVD het nodig om het publiek te informeren over de achtergronden van dit extremisme, in de hoop dat burgers, journalisten en politici deze aanhangers niet wegzetten als gekken of ‘wappies’. Dat maakt ieder gesprek onmogelijk.

De AIVD hoopt dat de samenleving weerbaarder wordt tegen dit extremisme. Wat niet helpt, constateert de dienst, is dat de overheid zelf grote steken laat vallen, wat de aanjagers van de anti-institutionele beweging gebruiken om hun complotten te voeden. De veiligheidsdienst wijst op de toeslagenaffaire, de problemen met de gaswinning in Groningen en de stikstofcrisis. Bovendien kwam Rutte vorig jaar in opspraak omdat hij uit eigen beweging sms’jes van zijn telefoon had gewist, wat parlementaire controle onmogelijk maakte. De AIVD: “Het vergroten van de weerbaarheid vraagt vooral om betrouwbaarheid en eerlijk communiceren van instituties”.

Lees ook:

Kaag slaat alarm over rechts-extremisme: ‘Negeren werkt niet meer’

De voedingsbodem voor extreemrechts is in Nederland ‘zorgwekkend vruchtbaar’, zegt D66-leider Sigrid Kaag. Zij trekt het land in om met kiezers te spreken.

‘Noorden heeft extra voedingsbodem voor anti-overheidssentiment’

Het noorden van Nederland heeft een extra voedingsbodem voor anti-overheidsextremisme, zegt de burgemeester van Hoogeveen in reactie op een onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen over extremisme.